Xã hội càng hiện đại, càng phát triển thì nhu cầu thông tin của con người càng lớn. Bởi thế, một quốc gia phát triển thì không thể thiếu sự đồng hành phát triển của báo chí. Sức mạnh của báo chí bắt nguồn từ khả năng cung cấp thông tin nhanh chóng, tạo diễn đàn trao đổi đa chiều, hình thành các chiều hướng dư luận xã hội khác nhau. Khi báo chí liên tục cập nhật thông tin về một vấn đề nào đó và thu hút được nhiều luồng ý kiến, phân tích, bàn luận và tranh luận thì có thể hình thành áp lực xã hội ngày càng lớn, tác động mạnh mẽ đến nhận thức, hành vi của cá nhân, tổ chức.
Nếu ba nhánh quyền lực Nhà nước được coi là quyền lực cứng mang tính thể chế thì quyền lực của báo chí là quyền lực mềm, dựa trên khả năng thông tin, thuyết phục, và thay đổi nhận thức của cá nhân. Những thông tin đa dạng và dư luận xã hội đa chiều trên báo chí có thể tác động mạnh mẽ đến nhận thức và tâm lý, từ đó có thể nhanh chóng thay đổi hành vi của cá nhân, tổ chức.
1. Vai trò của báo chí trong kiểm soát quyền lực
Báo chí đảm nhiệm nhiều chức năng xã hội: chức năng thông tin - giao tiếp; chức năng tư tưởng; chức năng giám sát, phản biện; chức năng văn hóa, giáo dục và giải trí; chức năng kinh tế - dịch vụ xã hội… Vai trò của báo chí lớn như vậy, nên báo chí được nhiều quốc gia coi như là “quyền lực thứ tư” sau lập pháp, hành pháp và tư pháp.
Khi báo chí phản ánh một sự việc hiện tượng trong xã hội chính xác và với tinh thần xây dựng, đã thổi vào đời sống xã hội một luồng sinh khí hoàn toàn mới. Cuộc sống trở nên sinh động hơn, tích cực hơn. Nhiều sự kiện, nhiều điều tốt đẹp được phát huy, nhiều bất công được giải tỏa, bắt đầu được phát hiện hoặc làm rõ hoàn toàn sự thật từ báo chí. Từ đó, vai trò giám sát và phản biện của báo chí được đề cao, đã phát huy tác dụng, đem lại những ích lợi cho xã hội, loại trừ dần các vấn đề tiêu cực trong cuộc sống. Không chỉ đấu tranh, phê phán, báo chí còn thực hiện vai trò đề xuất các biện pháp để khắc phục những hạn chế, thể hiện vai trò tích cực hơn, trách nhiệm hơn đối với các vấn đề của đất nước, của xã hội. Báo chí luôn cùng với chính quyền, doanh nghiệp, người dân… trong việc tìm kiếm các giải pháp khả thi giải quyết các vấn đề đang đặt ra; đồng thời khích lệ công chúng và toàn xã hội tham gia vào về việc đề xuất các giải pháp đối với những vấn đề cụ thể; báo chí cũng trực tiếp thực hiện các giải pháp đối với một số vấn đề phù hợp với năng lực, điều kiện của mình…Thế mạnh vượt trội của báo chí chính là tạo lập và định hướng dư luận.
Vai trò và sức mạnh giám sát xã hội của báo chí đối với các Nhà nước pháp quyền XHCN, trong đó có cơ quan hành chính nhà nước là theo dõi, phát hiện những việc làm tốt, những sai phạm của tổ chức, cá nhân, qua đó khơi nguồn và định hướng dư luận xã hội theo hướng ủng hộ hay phản bác, tạo áp lực dư luận xã hội và yêu cầu các cơ quan thẩm quyền giải thích, giải đáp trước công luận, trước nhân dân và giải quyết theo quy định của pháp luật.
Hoạt động của nhà nước diễn ra thường xuyên và liên tục trên tất cả các lĩnh vực của đời sống, tác động trực tiếp đến quyền, lợi ích của mọi tổ chức, cá nhân trong xã hội. Do vậy, kiểm tra, giám sát đối với hoạt động của các cơ quan nhà nước là yêu cầu tất yếu khách quan nhằm phòng, chống tình trạng lạm quyền, tiêu cực, tham nhũng, góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của cơ quan này.
2. Kiểm soát quyền lực đối với Nhà nước pháp quyền XHCN
Nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa cần Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa để tạo môi trường pháp lý cho mọi hoạt động. Quyền lực nhà nước, một mặt, là yếu tố cần thiết để duy trì trật tự xã hội; mặt khác, luôn có xu hướng bị lạm dụng bởi những người nắm giữ. Do vậy, quyền lực nhà nước cần phải được kiểm soát bởi vì: Quyền lực nhà nước là quyền lực được người dân ủy nhiệm; Quyền lực nhà nước bao giờ cũng được giao cho một nhóm người nắm giữ, nên rất dễ bị các cá nhân thao túng, lạm dụng; Quyền lực nhà nước là ý chí chung của xã hội nhưng lại được giao cho một số ít người với những khả năng hữu hạn khi thực thi; Nhà nước là chủ thể giữ độc quyền cưỡng chế hợp pháp. Quyền lực nhà nước thường được sử dụng để cưỡng chế và loại bỏ những vật cản, những hành vi gây trở ngại cho việc thực hiện lợi ích chung của cộng đồng, xã hội. Khi đó, nếu quyền lực này được sử dụng một cách hợp lý sẽ đem lại cho xã hội sự trật tự và phát triển; ngược lại, nếu nó bị lạm dụng, sẽ gây hậu quả tiêu cực cho xã hội. Thực tế cho thấy, không phải bao giờ sự cưỡng chế và can thiệp của nhà nước cũng đúng đắn và mang lại hiệu quả. Với lý do như vậy, quyền lực nhà nước cần được điều chỉnh kịp thời, được kiểm soát thường xuyên và chặt chẽ.
Để bảo đảm quyền lực nhà nước không thể bị lạm dụng, sử dụng sai mục đích, các quốc gia trên thế giới đã áp dụng nhiều lý thuyết khác nhau nhằm tạo ra cơ chế kiểm soát quyền lực giữa các nhánh lập pháp, hành pháp và tư pháp. Tuy nhiên, tính hiệu quả của nó còn tùy thuộc vào hoàn cảnh lịch sử, văn hóa chính trị ở mỗi quốc gia đó. Bên cạnh đó còn có sự kiểm soát của xã hội, đó là cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước từ phía xã hội. Các chủ thể tham gia vào quá trình này có thể gồm các đảng chính trị, các tổ chức xã hội, các cơ quan báo chí và người dân…
Ở Việt Nam, xét về bản chất, quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Việc thiết lập cơ chế kiểm soát lẫn nhau giữa các cơ quan quyền lực nhà nước là cần thiết, nhằm ngăn chặn khả năng lạm quyền, bảo đảm quyền lực nhà nước được sử dụng đúng mục đích. Trong Hiến pháp năm 2013, vấn đề kiểm soát quyền lực nhà nước đã được ghi nhận. Sự phân công và kiểm soát quyền lực được thể hiện ngay trong việc phân định phạm vi quyền lực đối với từng cơ quan nhà nước. Cụ thể, Quốc hội được trao quyền lập hiến, lập pháp, quyết định những vấn đề quan trọng của đất nước và giám sát tối cao đối với hoạt động của Nhà nước, Chính phủ thực hiện quyền hành pháp và Tòa án nhân dân tối cao thực hiện quyền tư pháp.
Để bảo đảm quyền lực nhà nước thực sự thuộc về nhân dân, giám sát đối với hoạt động của các cơ quan nhà nước không những chỉ từ phía các cơ quan quyền lực nhà nước, mà còn cần sự tham gia giám sát xã hội “từ bên ngoài” của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội, các phương tiện truyền thông đại chúng, các tập thể lao động, cộng đồng hoặc cá nhân... Giám sát xã hội đối với các cơ quan hành chính nhà nước là hoạt động theo dõi, xem xét, đánh giá, kiến nghị của các tổ chức, cá nhân đối với tổ chức bộ máy và hoạt động của Chính phủ, các bộ, cơ quan ngang bộ, ủy ban nhân dân các cấp, các sở, phòng, ban trực thuộc…, nhằm bảo đảm cho các cơ quan này thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn được giao. Trong đó, giám sát xã hội của báo chí là quá trình báo chí bằng mọi phương thức huy động sức lực, trí tuệ và cảm xúc của đông đảo nhân dân với tinh thần trách nhiệm chính trị cao nhất trong việc theo dõi, giám sát quá trình thực hiện đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, bảo đảm đạt được mục đích cao nhất trong điều kiện có thể.
Giám sát của báo chí thể hiện tính khách quan, độc lập, công khai, do báo chí đứng ở bên ngoài đối tượng bị giám sát, nên việc giám sát được thực hiện một cách toàn diện; sự đánh giá, nhận xét, kết luận bảo đảm tính khách quan trong việc thực thi công vụ của các cơ quan hành chính nhà nước. Mặt khác, giám sát của báo chí có phạm vi rộng hơn so với giám sát của các cơ quan nhà nước vì không chỉ dựa trên cơ sở pháp luật, mà còn xem xét dưới nhiều góc độ: đạo đức nghề nghiệp, quy tắc ứng xử, lối sống của cán bộ, công chức…, nên kết quả giám sát thường đem lại hiệu quả cao đối với việc thực thi công vụ của các cơ quan hành chính nhà nước và những người làm việc trong các cơ quan này. Mặc dù không mang tính quyền lực nhà nước, nhưng giám sát của báo chí có tác dụng rất lớn bởi các kiến nghị, đề nghị, tham vấn chính xác và phù hợp sẽ tạo ra sức mạnh dư luận xã hội, có thể dẫn đến những sửa đổi, điều chỉnh đối với chính sách, pháp luật, dự án kinh tế - xã hội.
Báo chí cách mạng Việt Nam là tiếng nói của Đảng, Nhà nước và các tổ chức chính trị, xã hội, là diễn đàn tin cậy của nhân dân; được Đảng, Nhà nước và xã hội thừa nhận có chức năng giám sát và phản biện xã hội. Điều 4 Luật Báo chí năm 2016 quy định, báo chí ở nước ta là cơ quan ngôn luận của cơ quan đảng, cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp; là diễn đàn của nhân dân. Báo chí không chỉ có nhiệm vụ thông tin trung thực về tình hình đất nước và thế giới phù hợp với lợi ích của đất nước và của nhân dân; tuyên truyền, phổ biến, góp phần xây dựng và bảo vệ đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, thành tựu của đất nước và thế giới theo tôn chỉ, mục đích của cơ quan báo chí, mà còn phản ánh và hướng dẫn dư luận xã hội; làm diễn đàn thực hiện quyền tự do ngôn luận của nhân dân; phát hiện, nêu gương người tốt, việc tốt, nhân tố mới, điển hình tiên tiến; đấu tranh phòng, chống các hành vi vi phạm pháp luật và các hiện tượng tiêu cực trong xã hội.
Trong điều kiện phát triển mạnh mẽ của khoa học - kỹ thuật, nhất là công nghệ thông tin, báo chí ngày càng thể hiện vai trò quan trọng không thể thiếu trong hoạt động giám sát, phản biện xã hội đối với hoạt động của các cơ quan quản lý nhà nước. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đề ra yêu cầu: “Coi trọng công tác kiểm tra, giám sát trong Đảng, kết hợp với phát huy vai trò giám sát của báo chí và nhân dân”.
Theo số liệu thống kê, năm 2023, cả nước có 6 cơ quan truyền thông đa phương tiện chủ lực, 127 cơ quan báo, 671 cơ quan tạp chí (trong đó có 319 tạp chí khoa học, 72 tạp chí văn học nghệ thuật), 72 cơ quan Đài phát thanh, truyền hình.
Nhân sự hoạt động trong lĩnh vực báo chí có khoảng 41.000 người, trong đó khối phát thanh, truyền hình xấp xỉ 16.500 người. Tổng số người được cấp thẻ nhà báo kỳ hạn 2021-2025 tính đến tháng 12/2023 là 20.508 trường hợp, trong đó 7.587 trường hợp có bằng tốt nghiệp đại học trở lên ngành Báo chí.
Báo chí Việt Nam là diễn đàn quan trọng, là phương tiện để nhân dân giám sát hoạt động của các cơ quan quản lý nhà nước. Báo chí thực hiện giám sát đối với hoạt động của các cơ quan quản lý nhà nước một cách thường xuyên, liên tục trên nhiều phương diện:
Một là, thông qua các phản ánh của tổ chức, công dân, từ đó bằng nghiệp vụ báo chí đi sâu điều tra, xác minh tính chính xác của thông tin, đồng thời báo chí tự mình thực hiện việc theo dõi, phát hiện, đánh giá, nhận xét, phản biện, kiến nghị những vấn đề liên quan việc thực thi công vụ của các cơ quan quản lý nhà nước. Báo chí giám sát quá trình thực thi nhiệm vụ của cán bộ, công chức trong các cơ quan quản lý nhà nước thông qua việc phản ánh về các nội dung liên quan đến năng lực thực thi công vụ, tinh thần trách nhiệm, sự am hiểu và thực hiện đúng pháp luật, trách nhiệm nêu gương của cán bộ, công chức; từ đó, góp phần nâng cao nhận thức, thống nhất ý chí và hành động trong cán bộ, công chức. Thông qua hoạt động nghiệp vụ của mình, báo chí thông tin những hành vi lạm quyền, tiêu cực, vi phạm pháp luật, chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp của cán bộ, công chức trong quá trình thực thi công vụ để cung cấp thông tin cho các cơ quan có thẩm quyền xem xét, xử lý, cũng như tạo dư luận xã hội phê phán, gây áp lực điều chỉnh.
Hai là, báo chí giám sát quá trình xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật của các cơ quan quản lý nhà nước thông qua xem xét tính hợp pháp, hợp lý, phù hợp với thực tiễn của các quy định và phản ánh những kết quả, hạn chế trong quá trình thực hiện các văn bản quy phạm pháp luật. Việc phát hiện các hạn chế, mâu thuẫn, thiếu tính khả thi trong các quy định của văn bản quy phạm pháp luật tạo cơ sở để các cơ quan có thẩm quyền và trách nhiệm nghiên cứu hoàn thiện hệ thống pháp luật.
Ba là, báo chí giám sát việc thực hiện đổi mới và nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của các cơ quan quản lý nhà nước. Thông qua việc phản ánh ý kiến của người dân, tổ chức, báo chí góp phần thúc đẩy cải cách hành chính, nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động, phát hiện và xử lý kịp thời các sai phạm trong quá trình thực thi công vụ.
Bốn là, báo chí góp phần tích cực vào công cuộc phòng, chống tham nhũng trong các cơ quan hành chính nhà nước thông qua việc điều tra, phát hiện các hành vi tham nhũng, chỉ ra nguyên nhân và kiến nghị các biện pháp phòng, chống tham nhũng. Đồng thời, qua đó, báo chí tạo dư luận xã hội, sự đồng thuận xã hội trong phòng, chống tham nhũng, cổ vũ, động viên các nỗ lực phòng, chống tham nhũng, cũng như các biểu hiện tiêu cực trong hoạt động của cơ quan quản lý nhà nước.
3. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả giám sát quyền lực của báo chí đối với cơ quan quản lý nhà nước
Thứ nhất, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng. Xây dựng tổ chức đảng trong các cơ quan báo chí trong sạch, vững mạnh, thực hiện tốt vai trò lãnh đạo, chỉ đạo, định hướng hoạt động báo chí đúng tôn chỉ, mục đích, làm tốt vai trò giám sát và phản biện xã hội. Các cấp ủy đảng trong các cơ quan báo chí cần tăng cường các hoạt động giáo dục, nâng cao ý thức chính trị và chú trọng công tác phát triển đảng viên cho những người làm báo.
Thứ hai, hoàn thiện thể chế giám sát của báo chí đối với các cơ quan quản lý nhà nước. Rà soát, sửa đổi những quy định chồng chéo, mâu thuẫn và bổ sung những quy định mới liên quan đến giám sát của báo chí đối với hoạt động của cơ quan quản lý nhà nước; xác định cụ thể hơn phạm vi giám sát của báo chí; tăng cường sự phối hợp giữa giám sát của báo chí với giám sát xã hội của các tổ chức, cá nhân và hoạt động kiểm tra của các tổ chức đảng, thanh tra, giám sát của các cơ quan nhà nước…; quy định rõ nghĩa vụ, trách nhiệm của hệ thống các cơ quan trong bộ máy nhà nước, người có thẩm quyền trong việc tiếp nhận và xử lý những kiến nghị của báo chí đối với việc thực thi công vụ của các cơ quan quản lý nhà nước theo đúng quy định của pháp luật.
Thứ ba, xây dựng đội ngũ những người làm báo có bản lĩnh và phẩm chất chính trị tốt, giỏi về chuyên môn, nghiệp vụ, gương mẫu về đạo đức. Thường xuyên tổ chức bồi dưỡng, cập nhật, nâng cao trình độ hiểu biết pháp luật và về tổ chức, hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước nhằm bảo đảm chất lượng của các tin, bài. Xây dựng đội ngũ cộng tác viên là các chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý am hiểu về hoạt động của các cơ quan quản lý nhà nước.
Thứ tư, bảo đảm các điều kiện thực hiện giám sát xã hội của báo chí đối với các cơ quan hành chính nhà nước. Hoàn thiện thể chế quản lý nhà nước theo hướng công khai, minh bạch, tạo điều kiện để người dân, cơ quan báo chí có thể tiếp cận được với các quy định và thông tin về tổ chức và hoạt động của cơ quan quản lý nhà nước. Công bố rộng rãi mọi thủ tục hành chính trong quan hệ với nhân dân và doanh nghiệp, đồng thời, có cơ chế kiểm tra, giám sát cán bộ, công chức trong việc tiếp nhận và xử lý các yêu cầu của người dân và doanh nghiệp.
TS Lê Thị Thúy
Hội đồng Lý luận Trung ương
* Bài viết là sản phẩm của đề tài khoa học công nghệ cấp quốc gia "Giải quyết mối quan hệ giữa kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và nền dân chủ xã hội chủ nghĩa trong hoàn thiện mô hình chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam", Mã số KX.04.04/21-25 do TS. Bùi Trường Giang làm Chủ nhiệm