trang thông tin điện tử

Toàn cầu hóa là một xu thế khách quan, không thể đảo ngược của thế giới đương đại. Trong những thập niên gần đây, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, đặc biệt là công nghệ số, toàn cầu hóa đã bước sang một giai đoạn mới với phạm vi, tốc độ và chiều sâu tác động ngày càng lớn. Nếu như trước đây toàn cầu hóa chủ yếu được nhận diện thông qua các mối liên kết kinh tế, thương mại và đầu tư thì hiện nay, toàn cầu hóa đã và đang tác động trực tiếp đến lĩnh vực văn hóa, đời sống tinh thần và sự phát triển con người.

Đối với Việt Nam, quá trình hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng đã mở ra nhiều cơ hội to lớn cho phát triển kinh tế, nâng cao vị thế quốc gia và cải thiện chất lượng cuộc sống của nhân dân. Tuy nhiên, toàn cầu hóa cũng đặt ra những thách thức không nhỏ đối với việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, định hướng hệ giá trị xã hội và phát triển con người Việt Nam trong bối cảnh mới. Sự giao thoa, va chạm và cạnh tranh giữa các hệ giá trị văn hóa đang diễn ra ngày càng mạnh mẽ, trực tiếp tác động đến nhận thức, lối sống, nhân cách và bản lĩnh văn hóa của mỗi cá nhân.

1. Nhận diện toàn cầu hòa trong bối cảnh mới

Toàn cầu hóa có thể được hiểu là quá trình gia tăng mạnh mẽ sự liên kết, phụ thuộc lẫn nhau giữa các quốc gia, khu vực và cộng đồng trên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội. Quá trình này làm cho các ranh giới về không gian, thời gian và văn hóa ngày càng bị thu hẹp, tạo điều kiện cho sự lưu chuyển nhanh chóng của hàng hóa, vốn, tri thức, thông tin và các giá trị văn hóa.

Từ thế kỷ XIX, Trong Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản, C.Mác và Ph. Ăngghen đã chỉ ra tính tất yếu khách quan của xu thế toàn cầu hóa. “Thay cho tình trạng cô lập trước kia của các địa phương và dân tộc vẫn tự cung tự cấp, ta thấy phát triển những quan hệ phổ biến, sự phụ thuộc phổ biến giữa các dân tộc. Mà sản xuất vật chất đã như thế thì sản xuất tinh thần cũng không kém như thế. Những thành quả của hoạt động tinh thần của một dân tộc trở thành tài sản chung của tất cả các dân tộc. Tính chất đơn phương và phiến diện dân tộc ngày càng không thể tồn tại được nữa; và từ những nền văn học dân tộc và địa phương, muôn hình muôn vẻ, đang nảy nở ra một nền văn học toàn thế giới”[1].

Trong giai đoạn hiện nay, toàn cầu hóa mang những đặc điểm mới nổi bật. Trước hết, sự phát triển của công nghệ số và internet đã tạo ra một không gian giao tiếp và tương tác toàn cầu chưa từng có. Thông tin, hình ảnh, sản phẩm văn hóa và các chuẩn mực xã hội có thể lan tỏa với tốc độ rất nhanh, vượt qua mọi rào cản địa lý và thể chế. Điều này làm cho tác động của toàn cầu hóa trở nên trực tiếp, sâu sắc và khó kiểm soát hơn so với trước đây.

Thứ hai, toàn cầu hóa hiện nay không chỉ là sự trao đổi vật chất mà còn là sự lan tỏa của các giá trị, lối sống và mô hình phát triển. Các giá trị mang tính phổ quát như tự do cá nhân, sáng tạo, cạnh tranh, hiệu quả, cùng với các sản phẩm văn hóa đại chúng, đang ngày càng ảnh hưởng mạnh mẽ đến đời sống tinh thần của các quốc gia, trong đó có Việt Nam.

Thứ ba, toàn cầu hóa diễn ra trong bối cảnh thế giới có nhiều biến động phức tạp, từ khủng hoảng kinh tế, biến đổi khí hậu, dịch bệnh toàn cầu cho đến các xung đột địa chính trị và sự gia tăng bất bình đẳng xã hội. Những yếu tố này làm cho tác động của toàn cầu hóa đối với văn hóa và con người trở nên đa chiều, vừa mở ra cơ hội, vừa tiềm ẩn nhiều rủi ro.

Việt Nam bước vào tiến trình toàn cầu hóa với những đặc thù riêng. Là một quốc gia có lịch sử lâu đời, nền văn hóa Việt Nam được hình thành trên cơ sở cộng đồng làng xã, đề cao các giá trị nhân văn, đạo lý và tinh thần gắn kết. Trong bối cảnh hội nhập, những giá trị đó vừa là nền tảng quan trọng, vừa đứng trước những thách thức lớn khi phải thích ứng với các chuẩn mực và lối sống mới của thế giới hiện đại.

2. Toàn cầu hóa và những biến đổi văn hóa, con người Việt Nam hiện nay

2.1. Biến đổi hệ giá trị văn hóa và tác động đến hình thành nhân cách con người Việt Nam

Một trong những tác động sâu sắc nhất của toàn cầu hóa là sự biến đổi của hệ giá trị văn hóa. Trong xã hội truyền thống Việt Nam, các giá trị như yêu nước, đoàn kết, gắn bó cá nhân - gia đình - cộng đồng, trọng nghĩa tình, đạo lý, cần cù sáng tạo trong lao động, giản dị trong lối sống, hòa hiếu trong ứng xử[2], … giữ vai trò trung tâm trong việc định hướng hành vi và nhân cách con người. Tuy nhiên, dưới tác động của toàn cầu hóa, hệ giá trị này đang có sự dịch chuyển mạnh mẽ.

Các giá trị đề cao cá nhân, tự do lựa chọn, thành công cá nhân và hiệu quả kinh tế ngày càng được coi trọng. Sự thay đổi này góp phần thúc đẩy tinh thần năng động, sáng tạo và khát vọng vươn lên của con người Việt Nam, đặc biệt là thế hệ trẻ. Nhiều cá nhân có cơ hội phát triển bản thân, khẳng định năng lực và hội nhập vào môi trường làm việc đa văn hóa.

Tuy nhiên, sự dịch chuyển giá trị cũng làm nảy sinh những mâu thuẫn và xung đột trong đời sống tinh thần. Khi các giá trị mới chưa được tiếp nhận một cách chọn lọc và hài hòa, con người dễ rơi vào trạng thái hoang mang về chuẩn mực sống, dẫn đến sự suy giảm niềm tin, khủng hoảng đạo đức và lối sống thực dụng. Điều này cho thấy, biến đổi hệ giá trị văn hóa không chỉ là sự thay đổi bề mặt, mà tác động trực tiếp đến quá trình hình thành nhân cách và bản lĩnh văn hóa của con người Việt Nam.

2.2. Giao thoa và tiếp biến văn hóa trong toàn cầu hóa và vấn đề bản sắc dân tộc, bản sắc cá nhân

Toàn cầu hóa tạo điều kiện thuận lợi cho sự giao lưu và tiếp biến văn hóa giữa các dân tộc. Con người Việt Nam ngày nay có nhiều cơ hội tiếp cận với tinh hoa văn hóa nhân loại, từ nghệ thuật, giáo dục, khoa học cho đến phong cách sống và tư duy sáng tạo. Sự giao thoa này góp phần mở rộng tầm nhìn, làm phong phú đời sống tinh thần và thúc đẩy quá trình hiện đại hóa văn hóa.

Tuy nhiên, giao thoa văn hóa cũng đặt ra thách thức lớn đối với việc giữ gìn bản sắc. Khi các sản phẩm văn hóa ngoại lai tràn ngập và chiếm ưu thế, đặc biệt trong lĩnh vực giải trí và truyền thông, nguy cơ sao chép, lai ghép thiếu chọn lọc ngày càng gia tăng. Nhiều cá nhân, nhất là giới trẻ, dễ bị cuốn theo các xu hướng bên ngoài mà thiếu sự gắn kết với các giá trị văn hóa truyền thống.

Trong cuộc trò chuyện với phóng viên Việt Nam được đăng tải trên Báo Nhân dân cuối tuần cách đây hơn chục năm, Thomas Friedman – tác giả của bộ sách nổi tiếng về toàn cầu hóa - đã nói: “Tuy nhiên, cũng không thể lơ là trước những tác động tiêu cực từ toàn cầu hóa, nguy hiểm đến mức có thể sẽ hủy diệt các giá trị văn hóa truyền thống. Lần thứ hai tới Việt Nam, tôi nhận thấy có nhiều đổi khác trên các đường phố của Hà Nội, TP Hồ Chí Minh. Khá rõ là sự xuất hiện của các quán ăn nhanh Pizza, KFC, Mc Donalds... Điều đó cũng báo hiệu trong quá trình bảo tồn các văn hóa truyền thống, Việt Nam đang phải đối diện với không ít giá trị văn hóa ngoại lai xâm nhập. Đáng nói là các luồng văn hóa từ bên ngoài có thể tồn tại song hành, nhưng cũng có thể lấn át, thậm chí xâm lấn các giá trị truyền thống”[3].

Hệ quả của quá trình toàn cầu hóa là sự xuất hiện của khủng hoảng bản sắc cá nhân. Không ít người lúng túng trong việc xác định mình là ai, mình thuộc về hệ giá trị nào và đâu là những giá trị cốt lõi cần giữ gìn. Điều này cho thấy, bản sắc văn hóa không chỉ là vấn đề của cộng đồng hay quốc gia, mà còn là vấn đề sâu sắc của mỗi con người trong bối cảnh toàn cầu hóa.

2.3. Không gian số như một môi trường văn hóa mới và sự định hình con người Việt Nam hiện đại

Sự phát triển của công nghệ số và mạng xã hội đã tạo ra một không gian văn hóa mới, nơi con người tương tác, giao tiếp và hình thành nhận thức xã hội. Không gian số trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống hàng ngày, đặc biệt đối với thế hệ trẻ. Báo cáo "Cuộc sống số của người Việt Nam" của Q&Me công bố gần đây cho thấy, có đến 51% người trẻ trong độ tuổi 18-29 dành trên 3 giờ mỗi ngày để sử dụng mạng xã hội; 31% dành 2-3 giờ mỗi ngày cho các nền tảng xã hội, trong khi 20% dành 3-4 giờ và 19% cho biết, họ sử dụng mạng xã hội hơn 5 giờ mỗi ngày. Đặc biệt, trong nhóm tuổi này, có tới 34% xem đây là "ứng dụng không thể thiếu"[4].

Trong môi trường này, con người có cơ hội tiếp cận tri thức đa dạng, thể hiện bản thân và tham gia vào các cộng đồng rộng lớn vượt ra ngoài phạm vi quốc gia. Tuy nhiên, không gian số cũng chứa đựng nhiều nguy cơ, như sự lan truyền thông tin sai lệch, nội dung độc hại và các chuẩn mực lệch chuẩn. Những tác động này ảnh hưởng trực tiếp đến nhận thức, thái độ và hành vi của con người, từ đó tác động lâu dài đến nhân cách và đời sống tinh thần.

Việc thiếu kỹ năng số và bản lĩnh văn hóa trong không gian mạng có thể khiến con người dễ bị thao túng, dẫn đến suy giảm niềm tin xã hội và gia tăng các vấn đề tâm lý. Do đó, không gian số không chỉ là vấn đề công nghệ, mà còn là vấn đề văn hóa và phát triển con người trong thời đại toàn cầu hóa.

2.4. Toàn cầu hóa, công nghiệp văn hóa và sự hình thành những mẫu hình con người Việt Nam mới

Toàn cầu hóa thúc đẩy sự phát triển của công nghiệp văn hóa và kinh tế sáng tạo. Các lĩnh vực như truyền thông, giải trí, thiết kế, nghệ thuật và nội dung số ngày càng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế và đời sống xã hội. Thực tiễn phát triển công nghiệp văn hóa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa cho thấy sự hình thành ngày càng rõ nét những mẫu hình con người Việt Nam mới trong lĩnh vực văn hóa - nghệ thuật, với các đặc trưng nổi bật là tính năng động, sáng tạo và khả năng hội nhập quốc tế. Trong lĩnh vực điện ảnh, việc các tác phẩm của đạo diễn Việt Nam được lựa chọn trình chiếu tại các liên hoan phim quốc tế uy tín (tiêu biểu như Tro tàn rực rỡ của Bùi Thạc Chuyên tại Liên hoan phim Cannes năm 2022) cho thấy các nhà làm phim Việt Nam đã chủ động tiếp cận chuẩn mực nghệ thuật toàn cầu, đồng thời khai thác và chuyển tải những giá trị văn hóa bản địa bằng ngôn ngữ điện ảnh hiện đại. Trong lĩnh vực nghệ thuật biểu diễn, các mô hình biểu diễn đương đại như À Ố Show (kết hợp xiếc, múa và âm nhạc dân gian) đã được giới thiệu rộng rãi tại nhiều quốc gia trên thế giới phần nào phản ánh năng lực sáng tạo và khả năng thích ứng của nghệ sĩ Việt Nam trong không gian giao lưu văn hóa quốc tế. Gần đây, ca sĩ Đức Phúc tham gia và đạt thành tích tại các cuộc thi âm nhạc quốc tế cho thấy sự chuyển biến của nghệ sĩ Việt Nam từ phạm vi hoạt động trong nước sang môi trường cạnh tranh và giao lưu xuyên quốc gia; đây chính là những biểu hiện cụ thể của năng lực hội nhập quốc tế trong khuôn khổ lĩnh vực công nghiệp văn hóa.

Những ví dụ trên cho thấy toàn cầu hóa và sự phát triển của công nghiệp văn hóa không chỉ mở rộng không gian sáng tạo và lưu thông sản phẩm văn hóa, mà còn góp phần định hình những phẩm chất mới của con người Việt Nam trong lĩnh vực nghệ thuật: chủ động hội nhập, sáng tạo trên nền tảng bản sắc, và có khả năng tham gia đối thoại bình đẳng trong đời sống văn hóa toàn cầu.

Tuy nhiên, sự phát triển của công nghiệp văn hóa cũng đặt ra yêu cầu cao hơn đối với bản lĩnh văn hóa và trách nhiệm xã hội của con người. Khi văn hóa trở thành hàng hóa, nguy cơ thương mại hóa và chạy theo thị hiếu ngắn hạn có thể làm suy giảm giá trị nhân văn. Do đó, việc định hướng phát triển công nghiệp văn hóa cần gắn liền với mục tiêu phát triển con người toàn diện.

2.5. Sự phân hóa trong phát triển văn hóa, con người dưới tác động của toàn cầu hóa

Toàn cầu hóa không tác động một cách đồng đều đến mọi quốc gia, khu vực và nhóm xã hội; ngược lại, nó thường làm bộc lộ và gia tăng những khác biệt sẵn có về điều kiện kinh tế, trình độ giáo dục, khả năng tiếp cận công nghệ và mức độ tham gia vào các mạng lưới toàn cầu. Trong lĩnh vực văn hóa và phát triển con người, sự chênh lệch này thể hiện rõ qua việc một bộ phận dân cư, đặc biệt là cư dân đô thị, tầng lớp trung lưu và những nhóm có vốn văn hóa, vốn xã hội cao, có điều kiện tiếp cận nhanh chóng với tri thức mới, sản phẩm văn hóa toàn cầu và các cơ hội học tập, sáng tạo, giao lưu quốc tế. Ngược lại, các nhóm yếu thế như người nghèo, đồng bào dân tộc thiểu số, cư dân vùng sâu vùng xa hoặc những người hạn chế về năng lực số thường gặp nhiều rào cản trong việc tiếp cận các nguồn lực văn hóa và cơ hội phát triển, từ đó có nguy cơ bị gạt ra bên lề của quá trình hội nhập.

Sự phân hóa trong phát triển văn hóa và con người không chỉ dừng lại ở khía cạnh tiếp cận vật chất hay công nghệ, mà còn biểu hiện ở sự khác biệt về năng lực tiếp nhận, chọn lọc và sáng tạo văn hóa. Trong khi một số nhóm xã hội có khả năng chủ động tiếp biến các giá trị văn hóa toàn cầu để làm giàu đời sống tinh thần và khẳng định bản sắc cá nhân, thì các nhóm khác có thể rơi vào trạng thái tiếp nhận thụ động, lệ thuộc hoặc bị lấn át bởi các dòng chảy văn hóa ngoại lai. Điều này làm gia tăng nguy cơ mất cân đối giữa các vùng, các nhóm xã hội trong việc hưởng thụ và sáng tạo văn hóa, đồng thời tạo ra những “khoảng trống văn hóa” trong đời sống cộng đồng.

Nếu không được nhận diện và giải quyết kịp thời, sự phân hóa này có thể dẫn đến những hệ lụy xã hội sâu rộng, như sự đứt gãy trong cấu trúc xã hội, suy giảm mức độ gắn kết cộng

3. Một số vấn đề đặt ra đối với phát triển văn hóa, con người Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa

Toàn cầu hóa đặt văn hóa và con người Việt Nam trước những cơ hội mở rộng giao lưu, tiếp biến và phát triển, đồng thời cũng làm nảy sinh nhiều thách thức phức tạp liên quan đến bản sắc, hệ giá trị và sự bền vững của đời sống xã hội. Lịch sử phát triển văn hóa nhân loại cho thấy, toàn cầu hóa không phải là một quá trình “một chiều” dẫn đến sự đồng nhất tuyệt đối, mà luôn diễn ra trong trạng thái căng thẳng và đối trọng giữa xu hướng quốc tế hóa và nhu cầu khẳng định bản sắc dân tộc. Như GS. Ngô Đức Thịnh đã chỉ ra: “Một khi xu hướng quốc tế hóa mạnh mẽ đe dọa sự mất còn của văn hóa dân tộc, thì đối trọng lại là quá trình gìn giữ bản sắc dân tộc một cách mạnh mẽ hơn. Văn hóa là quá trình phát triển không ngừng nghỉ; toàn cầu hóa có thể san bằng, làm mất đi nhiều nét đặc thù dân tộc, địa phương, nhưng trên cái nền chung mới sẽ nảy sinh tính đa dạng mới”[5]. Nhận định này gợi mở cách tiếp cận biện chứng đối với toàn cầu hóa văn hóa: không tuyệt đối hóa nguy cơ “hòa tan”, nhưng cũng không phủ nhận yêu cầu chủ động gìn giữ và tái tạo bản sắc trong bối cảnh mới.

Trên cơ sở đó, một trong những vấn đề then chốt đặt ra hiện nay là việc xây dựng và định hướng hệ giá trị văn hóa Việt Nam phù hợp với bối cảnh toàn cầu hóa. Hệ giá trị này cần bảo đảm sự kết hợp hài hòa giữa các giá trị truyền thống đã được lịch sử và thực tiễn xã hội kiểm chứng như yêu nước, đoàn kết, nhân ái, nghĩa tình, hiếu học,…  với những giá trị phổ quát của thời đại toàn cầu hóa như sáng tạo, tôn trọng sự khác biệt, trách nhiệm cá nhân và tinh thần công dân toàn cầu. Việc định hình hệ giá trị không chỉ mang ý nghĩa định hướng đời sống văn hóa tinh thần, mà còn tạo nền tảng chuẩn mực cho quá trình hội nhập quốc tế của con người Việt Nam.

Gắn liền với vấn đề hệ giá trị là yêu cầu phát triển con người Việt Nam toàn diện, coi con người vừa là mục tiêu vừa là động lực của sự phát triển. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, phát triển con người không thể chỉ dừng lại ở việc nâng cao tri thức, kỹ năng nghề nghiệp hay năng lực cạnh tranh, mà còn phải chú trọng bồi dưỡng bản lĩnh văn hóa, năng lực tự định hướng giá trị và ý thức trách nhiệm xã hội. Con người Việt Nam cần có khả năng tiếp nhận có chọn lọc các giá trị toàn cầu, đồng thời giữ được nền tảng văn hóa dân tộc như một “điểm tựa tinh thần” trong quá trình hội nhập. Điều này đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước, các thiết chế văn hóa giáo dục, gia đình, cộng đồng và chính bản thân mỗi cá nhân.

Bên cạnh đó, toàn cầu hóa trong kỷ nguyên số đặt ra những vấn đề mới về quản trị văn hóa và con người trong không gian mạng. Không gian số vừa mở rộng chưa từng có khả năng tiếp cận thông tin, giao lưu và sáng tạo văn hóa, vừa tiềm ẩn nhiều rủi ro như sự lan truyền của nội dung độc hại, lệch chuẩn giá trị, hay xu hướng thương mại hóa cực đoan các sản phẩm văn hóa. Do đó, việc xây dựng môi trường văn hóa số lành mạnh, thúc đẩy các giá trị tích cực, đồng thời hạn chế và kiểm soát những tác động tiêu cực, trở thành một nhiệm vụ quan trọng trong chiến lược phát triển văn hóa và con người Việt Nam hiện nay.

Tóm lại, phát triển văn hóa và con người Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa không chỉ là vấn đề thích ứng với những biến đổi bên ngoài, mà còn là quá trình tự ý thức, tự điều chỉnh và sáng tạo nội sinh. Chỉ khi giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa hội nhập và bản sắc, giữa tăng trưởng và công bằng, giữa tự do sáng tạo và trách nhiệm xã hội, toàn cầu hóa mới thực sự trở thành động lực cho sự phát triển bền vững của văn hóa và con người Việt Nam.

PGS.TS. Vũ Thị Phương Hậu*

Tài liệu tham khảo:

1. Nguyễn Duy Bắc – Vũ Thị Phương Hậu (đồng chủ biên), Phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội 2023
2. C.Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, H. 2002, Tập 4
3. Ngô Đức Thịnh: Hệ giá trị văn hóa Việt Nam, Nhà xuất bản Tri thức, Hà Nội, 2019
4. https://nhandan.vn/the-gioi-cang-phang-van-hoa-cang-can-duoc-dau-tu-post205012.html
5. https://vtv.vn/cong-nghe/nhieu-nguoi-tre-viet-luot-mang-xa-hoi-hon-3-gio-moi-ngay-20250107165655668.htm