trang thông tin điện tử

Trong bối cảnh thế giới biến động nhanh, khó lường, cạnh tranh chiến lược giữa các quốc gia ngày càng quyết liệt và chuyển đổi số đang tái cấu trúc toàn bộ đời sống kinh tế - xã hội, các giá trị văn hóa đứng trước cả cơ hội lan tỏa lẫn nguy cơ bị xói mòn trước những luồng thông tin đa chiều và va đập giá trị ngày càng mạnh mẽ. Chính trong bối cảnh đó, văn hóa nổi lên không chỉ như “bộ nhận diện bản sắc” mà còn như trụ cột bảo đảm sức mạnh nội sinh, khả năng tự điều chỉnh và sự ổn định lâu dài của mỗi quốc gia. Đối với Việt Nam, chặng đường phát triển đến năm 2030 và tầm nhìn 2045 đặt ra yêu cầu phải đổi mới sâu sắc tư duy lý luận về văn hóa, coi văn hóa là một thành tố cấu trúc của mô hình phát triển chứ không chỉ là nền tảng tinh thần thuần túy. Điều này nhằm bảo đảm sự phát triển nhanh đi đôi với bền vững, kết hợp hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế, tiến bộ xã hội và ổn định giá trị. Trên tinh thần đó, bài viết tập trung phân tích những điểm mới trong tư duy lý luận của Đảng về văn hóa thể hiện trong Dự thảo Báo cáo chính trị của Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng (sau đây gọi tắt là Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV), qua đó làm rõ vị trí và vai trò của văn hóa trong chiến lược phát triển quốc gia thời kỳ mới.

1. Những điểm mới về vị trí của văn hóa trong phát triển

 1.1. Văn hóa là nền tảng của phát triển

Trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV, Đảng tạo dấu ấn quan trọng trong phát triển tư duy lý luận khi khẳng định văn hóa là nền tảng của phát triển, vượt lên cách tiếp cận trước đây chỉ coi văn hóa như “nền tảng tinh thần của xã hội”. Cách diễn đạt mới cho thấy nhận thức đầy đủ hơn về vai trò của văn hóa trong kiến tạo mô hình phát triển hiện đại: văn hóa không chỉ bồi đắp giá trị, bản sắc và sức mạnh tinh thần, mà còn trực tiếp tham gia vào các tiến trình kinh tế - xã hội. Văn kiện nhấn mạnh yêu cầu “bảo đảm phát triển văn hoá ngang tầm với chính trị, kinh tế, xã hội, để văn hoá thực sự là nền tảng, nguồn lực nội sinh, động lực to lớn, hệ điều tiết cho phát triển nhanh và bền vững đất nước”[1]. Không dừng lại ở đó, văn hóa còn được xác định có khả năng sinh lợi kinh tế, thể hiện qua định hướng “Phát triển mạnh công nghiệp văn hoá, dịch vụ văn hoá đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu hưởng thụ văn hoá của Nhân dân”[2], coi công nghiệp văn hóa là ngành kinh tế dựa trên sáng tạo, góp phần trực tiếp vào tăng trưởng kinh tế và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Sự chuyển dịch từ quan niệm “nền tảng tinh thần” sang “nền tảng của phát triển” không phải sự phủ định cái cũ, mà là bước phát triển tất yếu trong tư duy lý luận của Đảng. Nếu trước đây văn hóa chủ yếu được nhìn nhận qua chức năng định hướng giá trị và củng cố bản lĩnh con người thì nay văn hóa được mở rộng vào vai trò kiến tạo nền tảng phát triển bền vững, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, điều chỉnh hành vi xã hội và tạo lập nguồn lực kinh tế mới thông qua công nghiệp văn hóa và thị trường văn hóa. Quan điểm này phản ánh đòi hỏi của thời kỳ phát triển mới, khi năng lực sáng tạo, sức mạnh nội sinh và giá trị văn hóa, con người trở thành nhân tố quyết định tốc độ, chất lượng và sự bền vững của tiến trình phát triển quốc gia trong bối cảnh hội nhập sâu rộng và chuyển đổi số mạnh mẽ.

1.2. Văn hóa là hệ điều tiết phát triển

Trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV, Đảng phát triển một luận điểm có ý nghĩa lý luận đặc biệt quan trọng: văn hóa là “hệ điều tiết cho phát triển nhanh và bền vững đất nước”[3]. Nếu như trước đây văn hóa được nhìn nhận chủ yếu ở chức năng bồi đắp giá trị và củng cố nền tảng tinh thần thì nay văn hóa được xác định là nhân tố định hướng, điều chỉnh và bảo đảm tính bền vững của toàn bộ tiến trình phát triển kinh tế - xã hội. Như vậy, Đảng ta quan niệm văn hóa có vai trò như một cơ chế tự điều chỉnh của xã hội, giúp định hướng hành vi, chuẩn mực và động lực phát triển theo hướng tiến bộ, nhân văn và phù hợp với lợi ích lâu dài của quốc gia.

Ở bình diện rộng hơn, văn hóa là hệ điều tiết phát triển bởi nó kiến tạo hệ giá trị cốt lõi như ý thức kỷ luật, tinh thần trách nhiệm, đạo đức nghề nghiệp, lối sống trung thực, thái độ tôn trọng pháp luật,… - vốn là những nhân tố quyết định chất lượng của tăng trưởng. Một nền kinh tế phát triển nhanh nhưng thiếu nền tảng văn hóa sẽ dễ rơi vào tình trạng suy thoái đạo đức, cạnh tranh không lành mạnh, tham nhũng và khủng hoảng niềm tin. Ngược lại, khi văn hóa đóng vai trò điều tiết, sự phát triển được bảo đảm cả về tốc độ, chiều sâu và tính bền vững. Bởi vậy, việc xác định văn hóa là hệ điều tiết phát triển cho phát triển nhanh và bền vững đất nước trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV không chỉ mở rộng chức năng của văn hóa từ lĩnh vực tinh thần sang lĩnh vực quản trị phát triển, mà còn phản ánh sự kế thừa và phát triển hợp quy luật trong tư duy lý luận của Đảng, phù hợp với thực tiễn đất nước trong giai đoạn mới, khi yêu cầu giữ vững bản sắc, bảo đảm ổn định xã hội và phát triển bền vững trở thành đòi hỏi cấp thiết của sự nghiệp phát triển quốc gia.

1.3. Văn hóa được đặt ngang tầm với chính trị, kinh tế, xã hội

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định: “Trong công cuộc kiến thiết nước nhà có bốn vấn đề cùng phải chú ý đến, cùng phải coi trọng ngang nhau: chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa”[4]. Đến năm 2014, Nghị quyết 33 Hội nghị Trung ương 9 khóa XI khẳng định “văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội”[5]. Tuy nhiên, cách tiếp cận “ngang hàng” chủ yếu nhấn mạnh sự bình đẳng về vị trí chức năng giữa các lĩnh vực, chưa làm nổi bật vai trò đóng góp trực tiếp của văn hóa đối với phát triển.

Trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV, Đảng ta không chỉ nhắc lại sự tương xứng về vị trí mà tiến thêm một bước khi xác định “bảo đảm phát triển văn hoá ngang tầm với chính trị, kinh tế, xã hội”[6], đồng thời coi văn hóa là nền tảng của phát triển, nguồn lực nội sinh, động lực và hệ điều tiết đối với sự phát triển đất nước. Khái niệm “ngang tầm” mang nội hàm rộng hơn “ngang hàng”; nó không chỉ phản ánh vị trí tương ứng mà còn khẳng định vai trò quyết định và tầm ảnh hưởng chiến lược của văn hóa đối với mục tiêu phát triển nhanh, bền vững. Nói cách khác, từ chỗ văn hóa được thừa nhận như một trụ cột song hành, Đảng nay khẳng định văn hóa là lĩnh vực có vai trò thiết lập nền tảng, dẫn dắt và điều chỉnh toàn bộ tiến trình phát triển. Đây chính là sự phát triển mới mẻ và có ý nghĩa lý luận sâu sắc, phản ánh yêu cầu của thực tiễn phát triển quốc gia trong giai đoạn mới, nơi sức mạnh mềm, bản sắc văn hóa, năng lực con người và giá trị tinh thần trở thành yếu tố quyết định chất lượng và sự bền vững của phát triển.

2. Những điểm mới về vai trò của văn hóa trong phát triển

 2.1 Văn hóa thẩm thấu vào các lĩnh vực của đời sống

Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV khẳng định: “Chú trọng phát triển văn hoá chính trị. Phát triển văn hoá kinh doanh, văn hoá doanh nghiệp, văn hoá khởi nghiệp sáng tạo và đạo đức doanh nhân”[7]. Sự xuất hiện đồng thời của các phạm trù này thể hiện một bước phát triển quan trọng trong tư duy lý luận, khi văn hóa không chỉ hiện diện trong đời sống tinh thần, mà còn thẩm thấu và điều chỉnh toàn bộ hệ thống hoạt động của xã hội, từ quản trị quốc gia, vận hành thị trường, quản trị doanh nghiệp đến hệ sinh thái đổi mới sáng tạo. Ở đây, văn hóa thể hiện rõ tính liên ngành và xuyên ngành, trở thành nguồn lực mềm cấu thành chất lượng của thể chế, của thị trường và của chủ thể kinh tế - xã hội. Văn hóa chính trị định hướng sự liêm chính và trách nhiệm trong hoạt động công quyền; văn hóa kinh doanh và văn hóa doanh nghiệp thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh, minh bạch và hiệu quả; văn hóa khởi nghiệp sáng tạo nuôi dưỡng tinh thần đổi mới, dám nghĩ, dám làm; còn đạo đức doanh nhân hình thành chuẩn mực hành vi kinh tế phù hợp với yêu cầu phát triển bền vững. Như vậy, văn hóa với tư cách là hệ giá trị điều hướng đã đi vào chiều sâu của các lĩnh vực trụ cột của phát triển hiện đại, khẳng định vai trò của nó như một cơ chế dẫn đường, bảo đảm cho sự phát triển nhanh gắn với bền vững và hài hòa lợi ích của Nhà nước, thị trường và xã hội.

2.2. Văn hóa số - động lực mới của phát triển nhanh

 Văn kiện Đại hội XIII đề cập đến kinh tế số, xã hội số, Chính phủ số nhưng chưa đề cập đến văn hóa số. Trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV, một điểm mới quan trọng thể hiện rõ vai trò động lực của văn hóa trong mô hình tăng trưởng hiện đại là việc nhấn mạnh phát triển văn hóa số gắn với nền kinh tế số. Văn kiện yêu cầu “tăng cường quản lý và phát triển các loại hình truyền thông, thông tin trên nền tảng số” và “phát triển và quản lý có hiệu quả thị trường sản phẩm, dịch vụ văn hóa số”[8]. Những định hướng này cho thấy Đảng nhận thức rõ văn hóa số không chỉ mở ra một không gian sáng tạo mới, mà còn tạo động lực trực tiếp cho phát triển nhanh thông qua việc lan tỏa mạnh mẽ giá trị, tri thức và sản phẩm văn hóa Việt Nam trên phạm vi toàn cầu. Văn hóa số thúc đẩy sự hình thành các ngành kinh tế mới dựa trên công nghệ, nội dung sáng tạo và giá trị văn hóa, qua đó đóng góp vào tăng trưởng kinh tế bằng nguồn lực mềm thay cho mô hình khai thác tài nguyên hữu hạn. Đặc biệt, công nghiệp văn hóa số mang tính chất “phi vật chất”, vận hành dựa trên tri thức và sáng tạo, vì vậy không chỉ hỗ trợ tăng trưởng nhanh mà còn góp phần bảo đảm tính bền vững trong dài hạn. Sự kết hợp giữa văn hóa và công nghệ số tạo ra hệ giá trị mới cho nền kinh tế, khơi dậy tiềm năng sáng tạo của xã hội, mở rộng không gian phát triển và nâng cao sức cạnh tranh của quốc gia trong kỷ nguyên số, qua đó khẳng định văn hóa thực sự trở thành một động lực mới của phát triển nhanh và bền vững.

2.3. Công nghiệp văn hóa - ngành kinh tế chiến lược cho phát triển bền vững

Ngay từ Hội nghị Trung ương 9 khóa XI (2014), Đảng ta đã xác định xây dựng và phát triển công nghiệp văn hóa đi đôi với hoàn thiện thị trường sản phẩm và dịch vụ văn hóa là một trong sáu nhiệm vụ trọng tâm của chiến lược xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam, điều này cho thấy nhận thức sớm về khả năng tạo ra giá trị kinh tế từ văn hóa. Đến Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV, tư duy này được nâng lên một bước phát triển mới, khi Đảng khẳng định yêu cầu “phát triển mạnh công nghiệp văn hóa, dịch vụ văn hóa” và xem đây là một ngành kinh tế mới, vận hành trong bối cảnh chuyển đổi số nhanh chóng và hội nhập quốc tế sâu rộng. Việc đặt công nghiệp văn hóa vào nhóm các ngành kinh tế chiến lược phản ánh nhận thức mới: văn hóa không chỉ là giá trị tinh thần mà còn là nguồn lực kinh tế quan trọng, dựa trên tri thức, sáng tạo và bản sắc dân tộc, có khả năng tạo ra giá trị gia tăng cao, đóng góp trực tiếp vào tăng trưởng, việc làm và sức mạnh cạnh tranh quốc gia.

Công nghiệp văn hóa trong tư duy mới của Đảng gắn liền với vai trò động lực và hệ điều tiết của văn hóa đối với phát triển. Đây là ngành kinh tế “xanh”, “sạch”, vận hành chủ yếu bằng hàm lượng chất xám, công nghệ và sáng tạo, qua đó thúc đẩy đổi mới trong toàn bộ nền kinh tế. Đồng thời, công nghiệp văn hóa tạo điều kiện bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc một cách sống động, biến tài sản văn hóa thành nguồn lực phát triển; tăng cường sức mạnh mềm và nâng cao vị thế đất nước trên trường quốc tế; mở rộng thị trường văn hóa ra khu vực và thế giới; xây dựng thương hiệu quốc gia dựa trên giá trị và bản sắc văn hóa Việt Nam. Sự tích hợp giữa văn hóa - kinh tế - công nghệ trong công nghiệp văn hóa không chỉ mang lại động lực tăng trưởng nhanh mà còn bảo đảm phát triển bền vững, bởi nó khai thác nguồn lực vô hạn của sáng tạo và tri thức thay vì phụ thuộc vào các nguồn tài nguyên hữu hạn. Chính vì vậy, việc Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV đặt công nghiệp văn hóa vào vị trí ngành kinh tế chiến lược là sự phát triển hợp quy luật, phù hợp với xu thế toàn cầu, đồng thời khẳng định bước tiến quan trọng trong tư duy lý luận của Đảng về vai trò của văn hóa trong phát triển đất nước thời kỳ mới.

2.4. Phát triển toàn diện con người gắn với xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, văn minh

Trong tư duy phát triển mới được thể hiện tại Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV, văn hóa được nhìn nhận như điều kiện bảo đảm chiều sâu và tính bền vững của sự phát triển, thông qua hai trục trung tâm: phát triển con người và kiến tạo môi trường văn hóa. Văn kiện nhấn mạnh mục tiêu “phát triển toàn diện con người Việt Nam về đạo đức, trí tuệ, ý thức dân tộc, trách nhiệm công dân, năng lực sáng tạo, thẩm mỹ, thể lực, kỹ năng sống, kỹ năng nghề nghiệp”[9] . Điều đó cho thấy Đảng không coi con người chỉ là “đối tượng thụ hưởng” của phát triển mà là chủ thể kiến tạo sự bền vững, bởi chính phẩm chất văn hóa, trí tuệ và bản lĩnh của con người quyết định khả năng hấp thụ tiến bộ, hạn chế rủi ro xã hội và duy trì động lực đổi mới lâu dài.

Tính bền vững của phát triển không thể hình thành nếu xã hội thiếu một môi trường văn hóa lành mạnh, nơi những giá trị tốt đẹp được vun đắp, những lệch chuẩn được điều chỉnh và những nguy cơ “tha hóa” được ngăn chặn từ gốc. Vì vậy, Văn kiện đặt ra yêu cầu “Xây dựng môi trường văn hoá lành mạnh, văn minh gắn với xây dựng, hoàn thiện con người mới Việt Nam xã hội chủ nghĩa” và “tăng cường “sức đề kháng” của văn hoá, chống lại mọi sự “xâm lăng” về văn hoá; bài trừ các hình thức văn hoá lai căng, hủ lậu ảnh hưởng đến thuần phong mỹ tục”[10] . Đây không chỉ là nhiệm vụ bảo tồn thuần túy, mà là cách Đảng nhận diện văn hóa như một cơ chế tự điều chỉnh, bảo vệ sự ổn định giá trị và sự nhất quán của hệ chuẩn mực xã hội trong bối cảnh hội nhập và chuyển đổi số. Một môi trường thiếu vắng sức đề kháng văn hóa sẽ tạo điều kiện cho các hành vi lệch chuẩn, sự đứt gãy niềm tin, khủng hoảng đạo đức và các dạng rủi ro xã hội khác, đe dọa trực tiếp đến tính bền vững của phát triển.

Nhìn từ góc độ lý luận, phát triển con người và môi trường văn hóa tạo thành hai cấu phần tương hỗ: con người sáng tạo ra giá trị văn hóa, còn môi trường văn hóa nuôi dưỡng và định hình nhân cách con người. Khi hai cấu phần này vận hành hài hòa, văn hóa trở thành “lực kéo” và “lực hãm” của phát triển: lực kéo thúc đẩy đổi mới, sáng tạo, tinh thần trách nhiệm và ý thức công dân; lực hãm ngăn ngừa sự tha hóa, chủ nghĩa vị lợi cực đoan và những lệch chuẩn có thể phá vỡ nền tảng xã hội. Bởi thế, văn hóa không chỉ tham gia vào phát triển, mà còn điều kiện hóa và định hướng để sự phát triển đó duy trì được tính cân bằng, nhân văn và bền vững trong dài hạn.

3. Ý nghĩa của những điểm mới về văn hóa trong Dự thảo Văn kiện Đại hội IV của Đảng

Những điểm mới về văn hóa được xác lập trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV là bước phát triển quan trọng trong tư duy lý luận của Đảng. Việc khẳng định văn hóa là nền tảng của phát triển và hệ điều tiết cho sự phát triển nhanh và bền vững đất nước đã đưa văn hóa từ phạm vi “nền tảng tinh thần của xã hội” - vốn thiên về chức năng bồi đắp giá trị - sang vị trí trụ cột của chiến lược phát triển quốc gia. Đây là sự nâng tầm có ý nghĩa lý luận sâu sắc, bởi nó mở rộng vai trò của văn hóa từ lĩnh vực định hướng sang lĩnh vực kiến tạo và điều chỉnh mô hình phát triển. Nhờ đó, văn hóa không còn đứng bên lề của quá trình phát triển, mà trở thành nhân tố định hình đường đi và chất lượng của sự phát triển trong thời kỳ mới.

Từ những nhận thức lý luận mới ấy, Dự thảo Văn kiện đã góp phần định hình mô hình phát triển nhanh và bền vững của đất nước. Các quan điểm mới tạo cơ sở khoa học để xây dựng các kế hoạch phát triển văn hóa, con người giai đoạn 2025-2030, tầm nhìn 2045, trong đó văn hóa được tích hợp sâu vào mô hình tăng trưởng dựa trên đổi mới sáng tạo, kinh tế số, kinh tế tri thức và công nghiệp văn hóa. Điều này phản ánh tầm nhìn mới của Đảng: phát triển kinh tế không thể tách rời phát triển văn hóa và con người; và muốn duy trì tăng trưởng dài hạn, quốc gia phải dựa vào nguồn lực nội sinh của văn hóa, đặc biệt là giá trị sáng tạo, bản sắc văn hóa và năng lực, bản lĩnh của con người Việt Nam.

Cao hơn nữa, những phát triển mới trong tư duy lý luận về văn hóa góp phần hiện thực hóa khát vọng xây dựng đất nước phồn vinh, hạnh phúc. Khi văn hóa trở thành sức mạnh mềm, là nền tảng giá trị và là “bộ lọc” của phát triển, nó giúp giảm thiểu những nguy cơ lệch chuẩn của tăng trưởng nhanh như suy thoái đạo đức, khủng hoảng niềm tin hay rạn nứt xã hội. Điều đó bảo đảm sự phát triển không đi chệch hướng, không đánh đổi văn hóa, đạo đức lấy tăng trưởng kinh tế, mà tiến hành một cách hài hòa, nhân văn và bền vững. Chính ở đây, văn hóa thể hiện đầy đủ vai trò của mình như một động lực, một hệ điều tiết và một nền tảng bền vững của sự phát triển quốc gia trong thời kỳ mới.

Những điểm mới trong tư duy lý luận của Đảng về vị trí và vai trò của văn hóa trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV thể hiện tầm nhìn chiến lược sâu sắc, coi văn hóa là trụ cột của phát triển nhanh và bền vững. Việc đặt văn hóa vào vị trí nền tảng của phát triển, xác định văn hóa là nguồn lực nội sinh, động lực và hệ điều tiết phát triển, mở rộng phạm vi của văn hóa vào các lĩnh vực then chốt của đời sống hiện đại, gắn văn hóa với chuyển đổi số và công nghiệp văn hóa… là những quan điểm có tính đột phá. Những đổi mới này không chỉ làm phong phú lý luận của Đảng về văn hóa, mà còn tạo nền tảng để hiện thực hóa khát vọng phát triển đất nước hòa bình, độc lập, dân chủ, giàu mạnh, phồn vinh, văn minh, hạnh phúc, xây dựng con người Việt Nam toàn diện và góp phần nâng cao vị thế quốc gia trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.