Dẫn nhập

Sau 10 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa XI về một số vấn đề chính sách xã hội giai đoạn 2012-2020, các chính sách xã hội đã được thực hiện một cách hiệu quả, đồng bộ trên nhiều phương diện, tại nhiều địa phương và có sự tham gia của nhiều bên liên quan. Bên cạnh những kết quả đáng ghi nhận, việc triển khai các quan điểm, định hướng cũng gặp những rào cản, hạn chế do các điều kiện về nguồn lực tại các địa phương nói chung và yếu tố nguồn nhân lực thực hiện nói riêng. Theo đó, Quyết định 1983/QĐ-TTg ban hành ngày 24 tháng 11 năm 2021 về Ban hành Kế hoạch triển khai thực hiện Kết luận số 92-KL/TW ngày 5/11/2020 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa XI một số vấn đề về chính sách xã hội với các định hướng trọng tâm nhằm thực hiện hiệu quả mục tiêu về hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập. Bài viết tập trung trình bày một vài vấn đề liên quan về tính phù hợp của việc thực hiện hai mục tiêu trên đặt trong bối cảnh thực hiện đồng bộ các chính sách xã hội tại các địa phương, với các nhóm thụ hưởng khác nhau.

1. Hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân và phát triển thị trường lao động

Hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân là một trong những mục tiêu được đặt ra cách đây hơn 20 năm, Nghị quyết Trung ương 2, khóa VIII “Về định hướng chiến lược phát triển giáo dục-đào tạo trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và nhiệm vụ đến năm 2000” đã khẳng định: “Thực sự coi giáo dục-đào tạo là quốc sách hàng đầu; đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho phát triển”. Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng (năm 2006) đã khẳng định: “Chuyển dần mô hình giáo dục hiện nay sang mô hình giáo dục mở - mô hình xã hội học tập với hệ thống học tập suốt đời, đào tạo liên tục, liên thông giữa các bậc học, ngành học; xây dựng và phát triển hệ thống học tập cho mọi người và những hình thức học tập thực hành linh hoạt, đáp ứng nhu cầu học tập thường xuyên; tạo nhiều khả năng, cơ hội khác nhau cho người học, bảo đảm sự công bằng xã hội trong giáo dục”^. 

Nghị quyết Trung ương 5 khóa XI về một số vấn đề chính sách xã hội giai đoạn 2012-2020 cũng nhấn mạnh những bối cảnh, tình hình và các định hướng thực hiện các chính sách xã hội, trong đó có đề cập tới một số trọng tâm trong thực hiện chính sách giáo dục và việc ưu tiên các đối tượng người học như người nghèo, đồng bào dân tộc thiểu số nhằm đảm bảo an sinh xã hội. Gần đây nhất, vấn đề hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập đã được làm rõ thông qua Quyết định 1983/QĐ-TTg ban hành ngày 24 tháng 11 năm 2021 về Ban hành Kế hoạch triển khai thực hiện Kết luận số 92-KL/TW ngày 05/11/2020 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa XI một số vấn đề về chính sách xã hội. Trong đó, nhấn mạnh việc: (i) Tiếp tục hoàn thiện chính sách giáo dục quốc dân theo hướng mở, đa dạng hóa các loại hình đào tạo và học tập theo Khung trình độ quốc gia Việt Nam; xây dựng và nâng cao chất lượng xã hội học tập; xây dựng và triển khai đề án phổ cập giáo dục mầm non cho trẻ em mẫu giáo; xây dựng và củng cố nhà trẻ, nhà mẫu giáo trong các khu công nghiệp và vùng nông thôn; nâng cao chất lượng phổ cập giáo dục và xóa mù chữ; (2) Phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập; chú trọng đào tạo, đào tạo lại và đào tạo nâng cao nguồn nhân lực gắn với chuyển đổi nghề nghiệp và quá trình cơ cấu lại nền kinh tế; phát triển hệ thống thông tin thị trường lao động; đẩy mạnh chuyển dịch lao động và thúc đẩy việc làm bền vững, chú trọng việc làm cho thanh niên, lao động trung niên, lao động nữ và các nhóm lao động đặc thù khác; xây dựng quan hệ lao động hài hòa, ổn định và tiến bộ”. Có thể nói, hệ thống lý luận về hoàn thiện giáo dục quốc dân theo hướng giáo dục mở đã được phân tích, văn bản hóa khá đầy đủ, chi tiết gắn với bối cảnh thực tế của Việt Nam cũng như thích ứng với bối cảnh khu vực và thế giới.

Kết quả là, hệ thống đào tạo, giáo dục nghề nghiệp phát triển được chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa và hội nhập quốc tế, gắn kết chặt chẽ hơn với nhu cầu của thị trường lao động; việc liên thông giữa các cấp trình độ từng bước được nâng cao chất lượng, góp phần tạo cung lao động có trình độ chuyên môn, kỹ năng nghề theo tiêu chuẩn kỹ năng nghề quốc gia, từng bước tiếp cận tiêu chuẩn kỹ năng nghề khu vực và thế giới. Sự kết nối cung cầu giữa đào tạo - thị trường tạo ra những kết quả chuyển dịch cơ cấu lao động phù hợp với chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Bên cạnh đó, những hạn chế về kết cấu hạ tầng; cơ sở dữ liệu và hệ thống quản trị còn chưa hoàn thiện…dẫn đến các mục tiêu đặt ra về phát triển hệ thống giáo dục quốc dân gắn với phát triển thị trường lao động còn chưa đáp ứng như mong đợi.

Song hành cùng ngành GD&ĐT hiện thực hóa các mục tiêu phát triển giáo dục đào tạo, trong nhiều năm qua ĐHQGHN luôn phát huy vai trò tiên phong sáng tạo, trở thành trung tâm đào tạo, nghiên cứu khoa học và chuyển giao tri thức lớn, hàng đầu của cả nước, có uy tín trong khu vực và quốc tế. Chiến lược phát triển ĐHQGHN đến năm 2030, tầm nhìn 2045 được ban hành ngày 29/3/2021 đã xây dựng các chương trình hành động cụ thể: Chương trình ĐHQGHN với trách nhiệm quốc gia; Chương trình vì từng người học ĐHQGHN, Chương trình Tự hào ĐHQGHN, Chương trình Khu đô thị đại học thông minh với các chiến lược thực thi cụ thể. Bản kế hoạch chiến lược này kế thừa và tiếp nối, tiếp tục phát huy các thành tựu, khắc phục các hạn chế của giai đoạn trước, đồng thời bám sát Nghị quyết của Trung ương về đổi mới giáo dục và đào tạo, về chính sách xã hội trong đó Nghị quyết Trung ương 5 khóa XI. Trong nhiều năm qua, ĐHQGHN cũng tích cực tham gia các hoạt động tư vấn chính sách xã hội nói riêng và các dự thảo quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội của các địa phương. ĐHQGHN cũng là đơn vị tích cực, tiên phong trong việc xây dựng và hình thành các định hướng “mở” trong hoạt động đào tạo, chú trọng phát triển nguồn nhân lực đáp ứng các yêu cầu mới của thị trường lao động 4.0. Vị thế của ĐHQGHN được khẳng định trên các bảng xếp hạng quốc tế về chất lượng nghiên cứu, đào tạo, việc thực hiện các chức năng và uy tín học thuật. Đây là điều kiện để ĐHQGHN tham gia tích cực trong các hoạt động tư vấn chính sách, triển khai các nhiệm vụ nghiên cứu đặt hàng của các địa phương trong việc giải quyết các vấn đề xã hội, xây dựng và phát triển hệ thống chính sách xã hội trong nhiều năm qua.

2. Một số định hướng trong việc hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập

Hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân gắn với phát triển thị trường lao động là một xu hướng khách quan, bởi lẽ việc giáo dục, đào tạo nguồn nhân lực trước hết để đáp ứng nhu cầu của thị trường lao động. Trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa, thị trường lao động trong nước và quốc tế ngày càng mang tính cạnh tranh, ranh giới của thị trường lao động giữa các quốc gia đang được thay thế bằng các thị trường lao động số, nơi mà nguồn nhân lực có khả năng di động xã hội nhanh chóng với sự hỗ trợ của công nghệ và nền tảng số. Đồng thời việc phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập cũng thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu lao động, quản trị lao động có tính định hướng, góp phần thực hiện mục tiêu hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng mở với sự tham gia của các bên liên quan. Quan hệ hai chiều giữa cung ứng lao động được đào tạo và cầu của thị trường lao động giúp cho việc đảm bảo thực hiện các mục tiêu về phát triển xã hội.

Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là làm thế nào việc thực hiện hai mục tiêu trên được triển khai đồng bộ với các chính sách xã hội khác? Làm thế nào để tránh những biểu hiện hình thức trong triển khai các nội dung định hướng thực hiện việc hoàn thiện hệ thống quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập?

Có thể thấy rằng, mẫu số chung của việc thực hiện các mục tiêu, các định hướng chính sách chính là: bối cảnh, nguồn lực, tiếp cận (top - down, bottom - up), vai trò của các bên liên quan, kịch bản tác động, lộ trình và quy trình thực hiện - đánh giá. Trong phạm vi bản tham luận tập trung đưa ra một số định hướng hoàn thiện hệ thống quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập từ các vấn đề lý luận và thực tiễn cụ thể như sau:

Thứ nhất, các kỳ vọng về mục tiêu chung về hoàn thiện hệ thống quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập có thể khác biệt ở nhiều cấp độ, tại các địa phương khác nhau, song điểm chung chính là việc đầu tư, vun cao cho phát triển nhân lực, trải qua quá trình từ đào tạo để chủ động tiếp cận và tìm kiếm được thị trường lao động phù hợp. Theo thuyết nhu cầu của Maslow, cá nhân cần được tạo động lực và đáp ứng đúng nhu cầu thì bản thân họ sẽ chủ động và tích cực nâng cao năng lực và tìm kiếm cơ hội phát triển. Với các đối tượng chính sách xã hội, bản thân họ có những vấn đề riêng về điều kiện kinh tế, về hoàn cảnh và nguồn lực, vì vậy quá trình hỗ trợ và thực hiện các chính sách xã hội liên quan cần có thời gian, biện pháp thích hợp.

Đặt hai vấn đề trên trong bối cảnh thực hiện hệ thống chính sách xã hội được nêu rõ trong Nghị quyết Trung ương 5 khóa XI về một số vấn đề chính sách xã hội giai đoạn 2012-2020, có thể thấy rằng các chính sách xã hội hướng đến các đối tượng yếu thế tại các khu vực ưu tiên (nông thôn, các khu công nghiệp). Các đối tượng trên là một bộ phận của lực lượng lao động quốc gia, nhưng có thể không phải là các lực lượng chủ đạo, tiên phong tạo ra những đóng góp mang tính đột phá trong việc tham gia các phương diện mở của hệ thống giáo dục quốc dân và tính hội nhập của thị trường lao động. Chính vì vậy, cần ưu tiên các chính sách xã hội quan tâm đến đời sống và sinh kế bền vững cho các đối tượng yếu thế, để họ đủ điều kiện tham gia các môi trường học tập, làm việc phù hợp nhất với thực tế; tránh biểu hiện hình thức khi đặt các nhóm thụ hưởng này với các yêu cầu mới về giáo dục mở hay phát triển thị trường lao động hội nhập. Nên tập trung vào tăng cường các điều kiện, nguồn lực để các nhóm này tiếp cận với các thay đổi về phương thức đào tạo, học tập; cân nhắc việc đảm bảo điều kiện giáo dục tối thiểu tiếp cận với các yêu cầu mới của giáo dục mở thay vì thực hiện áp đặt, phong trào. Bên cạnh đó, việc phát triển các ngành nghề mang lại công việc chính đáng cho lực lượng lao động nên căn cứ điều kiện địa phương để lựa chọn các định hướng phù hợp, tránh biểu hiện hình thức trong việc thực hiện. Tiếp cận với các tiêu chuẩn về hội nhập của thị trường lao động để có cơ chế đặc thù tại từng địa phương. Có thể khẳng định, việc thực hiện hai mục tiêu trên phụ thuộc chặt chẽ vào mức độ phát triển của hệ thống chính sách xã hội, chất lượng các dịch vụ xã hội của từng địa phương.

Thứ hai, cần tăng cường nhận thức, trách nhiệm, hành động của chính quyền địa phương, đặc biệt là cấp cơ sở trong việc chủ động triển khai các đề án, chính sách cụ thể của địa phương thực hiện các nội dung về hoàn thiện hệ thống giáo dục theo hướng mở. Theo quan điểm của một số chuyên gia, việc hoàn thiện hệ thống giáo dục mở gắn với phát triển xã hội học tập và phân tích ở trên nhiều phương diện “mở về đối tượng”, “mở về địa điểm”, “mở về phương pháp” và “mở về ý tưởng” và gắn với các tiếp cận về Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư^[1]. Vậy các phương diện “mở” này sẽ được thực hiện ở mức độ nào. Việc phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập cũng nên cân nhắc đồng bộ các yếu tố nào, hiện đại và hội nhập thể hiện qua tiêu chí nào, định hướng với thị trường lao động tại chỗ, thị trường lao động vùng, thị trường lao động quốc gia và quốc tế? Chỉ khi các nội dung và kế hoạch thực hiện Nghị quyết được cụ thể hóa, có lộ trình thực hiện thì kết quả thực hiện mới có căn cứ để đánh giá. Cần tránh tình trạng khi thay đổi nhân sự bộ máy chính quyền, các kế hoạch chương trình triển khai cũng bị ảnh hưởng, nên có quá trình chuẩn bị, chuyển giao để các kế hoạch thực hiện được đảm bảo đúng lộ trình đề ra.

Thứ ba, về nguồn lực thực hiện việc hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập. Trong đó, nguồn tài lực và nhân lực là hai yếu tố cốt lõi để giải quyết các bài toán về triển khai các nhiệm vụ, mục tiêu về hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động gắn với quy mô địa phương. Các mục tiêu “mở” và “hiện đại, hội nhập” chỉ có thể thực hiện khi nguồn lực đầu tư dồi dào, bên cạnh các nguồn lực từ ngân sách, cần có các giải pháp tăng cường việc xã hội hóa về nguồn lực hỗ trợ việc thực hiện hai mục tiêu trọng tâm trên. Bên cạnh đó, các cơ quan quản lý và chính quyền địa phương cần có kế hoạch triển khai nhiệm vụ và phương án phối hợp để việc thực hiện các mục tiêu về hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân và phát triển thị trường lao động tránh trùng lặp, chồng lấn với các hệ thống văn bản khác. Tránh tình trạng báo cáo thành tích từ kết quả của nhiều các chương trình, chính sách khác khi đánh giá kết quả thực hiện các định hướng, quan điểm của Nghị quyết đưa ra.

Thứ tư, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và chuyển đổi số; phát triển các hệ thống quản lý dữ liệu, các quy trình quản lý, cập nhật, khai thác, chia sẻ dữ liệu và thông tin về việc thực hiện các chính sách xã hội của các cơ quan quản lý, các cấp chính quyền địa phương để phục vụ mục tiêu xây dựng hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động linh hoạt, đồng bộ, hiện đại và hội nhập. Các quy trình quản lý thông tin đào tạo, dữ liệu về lực lượng lao đồng có thể được đồng bộ hóa với các hệ thống dữ liệu của quốc gia, phục vụ việc xây dựng chiến lược, định hướng phát triển giáo dục – đào tạo và phát triển thị trường lao động tiếp cận, thích ứng với bối cảnh Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư.

Thứ năm, vai trò của truyền thông chính sách xã hội rất quan trọng trong việc đảm bảo sự thống nhất ủng hộ của cộng đồng với việc thực hiện các nhóm chính sách xã hội, trong đó có việc hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân và phát triển thị trường lao động mới, linh hoạt. Việc hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng mở, phát triển thị trường lao động có sự tham gia của nhiều bên liên quan, thúc đẩy vai trò của truyền thông về chính sách xã hội có thể góp phần tăng cường sự quan tâm, hỗ trợ các nguồn lực từ các bên liên quan tới các đối tượng yếu thế, các khu vực nông thôn còn gặp nhiều khó khăn. Bên cạnh việc đẩy mạnh công tác thông tin, tuyên truyền, phổ biến luật pháp, chính sách xã hội, cần có những tài liệu, sản phẩm truyền thông hỗ trợ, cung cấp cho các nhóm thụ hưởng để phổ biến kiến thức và tạo tâm thế chủ động tham gia.

Thứ sáu, tăng cường xây dựng các diễn đàn phát triển địa phương, tổ chức các hoạt động xin ý kiến, đặt hàng tư vấn chính sách từ các đơn vị đào tạo, nghiên cứu uy tín để xây dựng các kế hoạch, lộ trình cụ thể căn cứ vào bối cảnh khách quan và bối cảnh thực tế của địa phương, nhằm đáp ứng nhu cầu của địa phương về việc hoàn thiện hệ thống quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập. Việc xây dựng các chương trình, phương thức đào tạo đáp ứng các tiêu chuẩn hội nhập của thị trường lao động đòi hỏi phải có sự tham vấn, tư vấn của các cơ quan nghiên cứu, các trường đại học. 

Bên cạnh đó, việc tăng cường vai trò tham gia của các trường đại học, các đơn vị nghiên cứu có thể cung cấp các luận cứ để các địa phương có quy trình, lộ trình thực hiện các định hướng chiến lược, các mục tiêu cụ thể trong phát triển giáo dục, trong phát triển thị trường lao động nhằm hiện thực hóa các quan điểm trong Nghị quyết và các bản Kế hoạch thực hiện chủ trương của Nghị quyết. Các đơn vị này cũng có thể là cơ quan kết nối các chuyên gia quốc tế để cùng tham gia vào việc xây dựng các kịch bản phát triển địa phương nói chung và việc giải quyết các vấn đề chính sách xã hội nói riêng. Chỉ khi có chiến lược, định hướng và các biện pháp thực thi cụ thể thì việc thực hiện các mục tiêu mới có thể đánh giá chất lượng, hiệu quả.

Cuối cùng, việc thực hiện các chính sách xã hội trong đó có việc thực hiện các mục tiêu về hoàn thiện hệ thống quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập dành cho các nhóm yếu thế, các đối tượng chính sách xã hội có lẽ không nên chỉ dừng lại ở việc đánh giá chỉ tiêu hoàn thành các kế hoạch của địa phương. Việc đánh giá nên chú trọng thêm về các tác động của việc thực hiện Nghị quyết, cụ thể về khả năng chủ động, khả năng ứng dụng, khả năng tiếp cận nguồn lực, các tác động kế tiếp sau khi nhận được các hỗ trợ từ các chính sách của các đối tượng thụ hưởng…Điều này mới đảm bảo tính bền vững của các chính sách và là cơ sở để hoạch định các chính sách kế tiếp giải quyết các bài toán thực tế, đề xuất các giải pháp phải xuất phát từ chính những rào cản, thách thức. Như đã đề cập ở trên, từ quá trình được đào tạo đến tham gia thị trường lao động là một chặng đường dài, và nhiệm vụ của các bên thực hiện là làm thế nào để các chính sách xã hội thực sự hỗ trợ “trúng và đúng” với các đối tượng mà Nghị quyết đã đề cập tới.

Bên cạnh đó, bối cảnh hội nhập và Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư, các tiêu chuẩn về kỹ năng 4.0, nhân lực 4.0 sẽ dần len lỏi, thay thế các hệ quy chiếu về nguồn nhân lực truyền thống. Việc chủ động đưa các tiếp cận phù hợp trong việc xây dựng các định hướng phát triển của hệ thống giáo dục quốc dân và phát triển thị trường lao động là hết sức cần thiết, không chỉ với các nguồn nhân lực chất lượng cao mà còn cần tạo tâm thế cho các lực lượng lao động là các nhóm yếu thế trong xã hội, để không ai bị bỏ lại phía sau.

3. Kết luận

Nghị quyết Trung ương 5 khóa XI về một số vấn đề chính sách xã hội giai đoạn 2012 - 2020 đã đề ra những vấn đề cơ bản, cấp bách trong việc thực hiện các quan điểm, định hướng về các vấn đề xã hội cụ thể trên nhiều lĩnh vực. Sau 10 năm triển khai, các cơ quan quản lý, các địa phương đã đạt những kết quả đáng ghi nhận. Trong đó, mục tiêu hoàn thiện hệ thống quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập đã được chỉ rõ trong Quyết định 1983/QĐ-TTg ban hành ngày 24 tháng 11 năm 2021 về Ban hành Kế hoạch triển khai thực hiện Kết luận số 92-KL/TW ngày 5/11/2020 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa XI một số vấn đề về chính sách xã hội. Đây là hai mục tiêu kép đòi hỏi sự nỗ lực của các đơn vị triển khai thực hiện và sự tham gia của các bên liên quan trong việc phối hợp, tham vấn và xây dựng lộ trình thực hiện hiệu quả, phù hợp, đáp ứng đúng và trúng các quan điểm, định hướng mà Nghị quyết, Kế hoạch đã đề ra. Nội dung tham luận đưa ra định hướng về một số vấn đề lý luận và thực tiễn trong hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng mở và phát triển thị trường lao động cạnh tranh lành mạnh, đồng bộ, hiện đại và hội nhập với kỳ vọng đóng góp cho việc tăng cường hiệu quả việc triển khai Nghị quyết trong thời gian tới.

GS.TS Lê Quân

Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội