Có những sự kiện lịch sử diễn ra như một tất yếu, như có sự sắp đặt của tạo hóa, càng thêm thời gian càng thấy rõ hơn vị trí và ý nghĩa đặc biệt của nó. Cách mạng Tháng Tám là một sự kiện chính trị như thế. 75 năm đã qua càng cho ta thấy những yếu tố vững chắc để khẳng định, Cách mạng Tháng Tám không chỉ là một mốc son trong lịch sử hào hùng của dân tộc ta, mà còn là một kỳ tích lịch sử. Sự kỳ diệu hiếm có của Cách mạng Tháng Tám được tập hợp bởi một hệ thống các yếu tố sau:
Một là, sự chuẩn xác đến kỳ lạ trong việc nhận định thời cuộc của Bộ Tư lệnh Cách mạng "trông Bắc, trông Nam, trông cả địa cầu", "Biết người biết ta". Nhận định đánh giá đúng tình hình chí ít đã là một nửa của thắng lợi. Có thể nêu hai sự kiện cụ thể để thấy sự tuyệt vời trong nhận định và định hướng của Bác Hồ và Đảng ta. Thứ nhất, bước vào những năm 40 của thế kỷ XX, tình hình thế giới có những diễn biến hết sức nhanh chóng tác động mạnh đến nước ta. Cùng vào thời điểm này, lãnh tụ Hồ Chí Minh sau 30 năm bôn ba tìm đường cứu nước, trở về Tổ quốc cùng với Trung ương Đảng trực tiếp lãnh đạo cách mạng. Người đã triệu tập và chủ trì Hội nghị Trung ương lần thứ tám ở Pắc Bó tháng 5-1941. Hội nghị quan trọng này đã phân tích những diễn biến mới của tình hình thế giới, nhất là từ khi Pháp đầu hàng Đức, Nhật xâm lược Đông Dương và chỉ ra rằng: “Trong lúc này nếu không giải quyết được vấn đề dân tộc giải phóng, không đòi được độc lập, tự do cho toàn thể dân tộc, thì chẳng những toàn thể quốc gia, dân tộc còn chịu mãi kiếp ngựa trâu, mà quyền lợi của bộ phận, giai cấp đến vạn năm cũng không đòi lại được”. Dự kiện thứ hai: Đêm 9/3/1945, Nhật nổ súng đánh Pháp và gần như ngay sau đó, ngày 12/3/1945, Thường vụ Trung ương Đảng họp tại Đình Bảng, Bắc Ninh đã ra ngay chỉ thị: "Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta". Bản chỉ thị có nhận định tuyệt đối đúng là, nhất định Pháp sẽ thất bại vì Pháp không có tinh thần chiến đấu; thiếu vũ khí tinh xảo; không thống nhất hành động với lực lượng chống Nhật ở Đông Dương. Quả nhiên là Pháp đã thua và đầu hàng Nhật. Từ đó Chỉ thị định hướng khẩu hiệu hành động là, đem khẩu hiệu "Đánh đuổi phát xít Nhật" thay cho các khẩu hiệu "Đánh đuổi Nhật, Pháp", chống lại chính quyền Nhật và chính phủ bù nhìn của bọn Việt gian thân Nhật. Chỉ thị nổi tiếng này thực sự là kim chỉ nam cho các chiến sỹ cộng sản, các thành viên Mặt trận Việt Minh vận dụng và biến thành hành động cụ thể. Đó cũng chính là hiệu lệnh cho một cao trào đấu tranh chống Nhật và chính quyền tay sai.
Hai là, sự tài tình trong việc nắm bắt và tận dụng thời cơ: Thời cơ là hoàn cảnh và là điều kiện thuận lợi để thực hiện một việc gì đó. Thời cơ cho cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám là những điều kiện chín muồi để có thể phát động đấu tranh giành thắng lợi. Thời cơ chỉ xuất hiện một thời gian ngắn, được ví như mũi tên bay hoặc nhanh hơn, như một tia chớp. Chỉ thị "Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta" đã khẳng định những cơ hội cho cuộc khởi nghĩa mau chín muồi là: a) Chính trị khủng hoảng (quân thù không rảnh tay đối phó với cách mạng); b) Nạn đói ghê gớm (quần chúng oán ghét quân cướp nước); c) Chiến tranh đến giai đoạn quyết liệt (Đồng minh sẽ đổ bộ vào Đông Dương đánh Nhật). Nắm bắt những cơ hội đó, Đảng ta chủ trương phát động một cao trào kháng Nhật cứu nước mạnh mẽ làm tiền đề cho cuộc tổng khỏi nghĩa. Đây là thời kỳ động viên quần chúng sôi nổi, mạnh mẽ, phát triển lực lượng chính trị sâu rộng ở nông thôn và thành thị, đồng bằng và rừng núi ; kết hợp chặt chẽ các hình thức đấu tranh, đánh du kích, nổi dậy của quần chúng, phá kho thóc giải quyết nạn đói, diệt Nhật trừ gian, đẩy địch vào thế lúng túng bị động và hoang mang tan rã. Do những nỗ lực chủ quan và yếu tố khách quan là thời cơ đã chín muồi, Đảng ta phát lệnh tổng khởi nghĩa. Như vậy, chúng ta nổi dậy khi lực lượng ta đã chuẩn bị, và đang có khí thế khi quân đội Nhật tuy vẫn còn nguyên vẹn, nhưng ý chí bị tan rã, khi đội quân của phe Đồng minh chưa kịp vào nước ta để tước vũ khí của quân Nhật. Cuộc Tổng khởi nghĩa đã tập trung sức mạnh đập tan bộ máy thống trị của nguỵ quyền ở trung tâm là Hà Nội, Huế, Sài Gòn và thành phố tỉnh lỵ, các làng xã, thôn ấp; chính quyền hoàn toàn về tay dân. Cuộc tổng khởi nghĩa Tháng Tám thực sự là nghệ thuật tuyệt vời về chọn đúng thời cơ, tận dụng cơ hội giành thắng lợi. Ví dụ bây giờ có dùng mọi kỹ năng của công nghệ mới để tính toán thời cơ cũng không thể có lời giải hay hơn thế.
Ba là, sự hoàn hảo của thắng lợi: Thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám 1945 thật ngoạn mục, không thể trọn vẹn hơn. Trong thời gian ngắn, với khí thế cách mạng dâng trào như nước vỡ bờ, cuộc Tổng khởi nghĩa giải quyết bốn mục đích hết sức cơ bản và phức tạp: Chấm dứt chế độ phong kiến hàng nghìn năm; chấm dứt gần 100 năm đô hộ của thực dân Pháp, 5 năm chiếm đóng và khống chế của Nhật; thống nhất đất nước, đưa giang sơn thu về một mối; giành quyền dân chủ cho quần chúng lao động, dựng lên nhà nước Cộng hoà dân chủ nhân dân đầu tiên trong lịch sử Việt Nam và của Đông Nam Á.
Do được chuẩn bị lực lượng thật chu đáo, lại phát động nổi dậy đúng lúc, phương thức hành động hợp lý, mau lẹ và sát hợp với từng nơi, với một sức mạnh áp đảo nên chúng ta đã giành được chính quyền mà hầu như không đổ máu. Cách mạng nổ ra như sấm sét, như bão táp mà không bị tổn thất máu xương, thật là hiếm có và đây là bài học quý báu. Không chỉ có thế, thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám còn đóng góp cho phong trào giải phóng dân tộc trên toàn thế giới một cách thức chặt đứt xiềng xích của chủ nghĩa thực dân kiểu cũ, cổ vũ các dân tộc đứng lên tự giải phóng cho mình.
Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám càng trọn vẹn hơn khi nó chứng tỏ đó là cuộc cách mạng của nhân dân, vì nhân dân và do nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng. Cuộc cách mạng đó tập hợp được sức mạnh dân tộc và sức mạnh thời đại, và đến khi thắng lợi lại hình thành nên sức mạnh mới, là điều kiện để chính quyền cách mạng của nhân dân lập nên ngay sau đó sẽ nhân danh dân tộc Việt Nam đương đầu và chiến thắng bọn đế quốc và các thế lực thù địch. Chính vì thế, Cách mạng Tháng Tám là bước khởi đầu huy hoàng cho những giai đoạn tiếp theo của cách mạng Việt Nam, đưa dân tộc ta bước vào kỷ nguyên độc lập, tự do và chủ nghĩa xã hội.
Kỳ diệu thay Cách mạng Tháng Tám! Cách mạng Tháng Tám là một kỳ tích lịch sử, là bài ca mãi mãi không quên. Làm nên bài ca hào hùng ấy là dân tộc Việt Nam với sự dẫn dắt tài tình của đội quân tiên phong là Đảng Cộng sản Việt Nam quang vinh do Bác Hồ kính yêu sáng lập và rèn luyện./.
GS.TS Vũ Văn Hiền
Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận TW