trang thông tin điện tử

Theo đó, nguyên nhân của “Tổng tỉ suất sinh dưới TSS thay thế, diễn ra từ 1974 đến 2023 và còn tiếp diễn”, HÌNH 5, có nguyên nhân trực tiếp là “Giảm sút mong muốn kết hôn và có con”, từ 1974 đến 2023 và còn tiếp diễn, HÌNH 5. Nguyên nhân này là Hậu quả xã hội của 8 yếu tố tác động, Hậu quả xã hội 1, HÌNH 5.

Trong giai đoạn đầu, 1960 - 1995, 5 áp lực và xung đột khi làm việc và duy trì gia đình sau đây là nguyên nhân xã hội trực tiếp, chủ yếu của tình trạng giảm sút mong muốn kết hôn và có con (Nguyên nhân xã hội 1, HÌNH 5).

1.Việc làm việc cường độ cao, thời gian có thể rất dài trong ngày, vượt xa quy định của luật (40 giờ/tuần), ở nhiều công ty đến 50 - 60 giờ/tuần, thậm chí hơn 70 giờ/tuần (10 - 15 giờ/ngày) làm cho người lao động kiệt sức và nhất là không còn thời gian cho việc hẹn hò để kết hôn, hoặc chăm sóc gia đình, nhất là con cái [6], [11]. Ngoài ra nhiều công ty còn quy định sau giờ lao động, các công nhân phải tiếp các hoạt động tập thể với nhau, như ăn tối hàng ngày [3].

2. Nhìn chung luôn thiếu các nhà trẻ, mẫu giáo. Các cơ sở giữ trẻ tư thục thì tốn kém. (Có thể một lý do của tình trạng bất hợp lý kéo dài này là do các cơ sở nhà trẻ, mẫu giáo không thuộc quản lý của ngành giáo dục mà là của ngành y tế).

3. Chi phí để duy trì sinh hoạt gia đình, nhất là khi có con cao, là một trở ngại cho các cặp vợ chồng tương lai (tiền nhà, nhất là ở các thành phố lớn, tiền học, tiền sinh hoạt hàng ngày, tiền khám chữa bệnh,...).

4. Vai trò người vợ “truyền thống” Nhật Bản đòi hỏi người phụ nữ vừa là vợ, là mẹ, là con dâu, phải dành rất nhiều thời gian cho việc này (gấp 9 lần thời gian chồng dành cho chăm sóc gia đình) [3].

5. Môi trường làm việc của phụ nữ ở doanh nghiệp không thân thiện với người có gia đình (nghỉ khi có thai và sau sinh, cơ hội việc làm sau khi sinh giảm sút, thời gian làm việc cứng nhắc).

Bên cạnh đó, còn một nguyên nhân xã hội nữa là tỉ lệ phụ nữ đi làm tăng mạnh (Nguyên nhân xã hội 2, HÌNH 5). Khi tỉ lệ phụ nữ được đi học và trình độ giáo dục phổ thông của phụ nữ tăng, cơ hội học nghề và đại học tăng, thì số phụ nữ muốn đi làm, có thu nhập, độc lập về kinh tế tăng mạnh (Nguyên nhân xã hội 5, HÌNH 5) trong thời kì kinh tế tăng trưởng nhanh và thiếu lao động ngày càng nhiều. Năm 1960 tỉ lệ phụ nữ trẻ đi làm là 50% đến năm 2010 đã tăng lên 72% [3]. Khi đó đi làm cùng với các áp lực công việc và gia đình (Nguyên nhân xã hội 2), sẽ buộc họ phải cân nhắc giữa giữ được việc làm, thăng tiến nghề nghiệp và kết hôn, có con. Một bộ phận phụ nữ sẽ chọn không lập gia đình, hoặc không có con, chỉ 1 con để giữ được việc làm, thu nhập và thăng tiến nghề nghiệp. Điều này sẽ làm cho Hậu quả xã hội 1 (giảm mong muốn kết hôn và có con) trầm trọng thêm và duy trì Hậu quả xã hội 2 (TTSS dưới TSS thay thế), HÌNH 5.

Thực tế ở giai đoạn thu nhập thấp và trung bình thấp, các phương pháp và phương tiện tránh thai còn hạn chế, khó tiếp cận. Vì vậy có nhiều trường hợp sinh con là ngoài mong muốn. Tuy nhiên khi thu nhập đã cao, điều kiện xã hội thay đổi (sau 1977 tại Nhật Bản), việc tiếp cận và sử dụng các phương pháp, phương tiện tránh thai rất dễ dàng, làm giảm hẳn việc sinh con ngoài mong muốn. Điều này góp phần làm giảm TTSS xã hội, là Nguyên nhân xã hội 6, HÌNH 5.

Ở thời kì sau 1995, khi tăng trưởng kinh tế giảm sút, trì trệ (HÌNH 1 và 3), thì việc làm của người lao động nói chung ở các doanh nghiệp, nhất là của nam giới nói riêng, bấp bênh. Chỉ khoảng 50% có việc làm cố định lâu dài. Tiền lương bình quân hàng năm của người Nhật từ 1991 đến 2021 (30 năm) chỉ tăng 5%, tức là mức tăng lương bình quân hàng năm là: 0,16%/năm (trong khi ở Pháp, Đức mức tăng bình quân gấp 6,8 lần của Nhật Bản) [11]. Lương hầu như không tăng và việc làm bấp bênh là 2 áp lực rất lớn với lao động nam ở Nhật Bản khi họ nghĩ tới việc kết hôn và sinh con sau này.

Tức là từ 1996 trở đi, ngoài tác động của các Nguyên nhân xã hội 1 và 2 nói trên đã tác động từ 1960, xuất hiện Nguyên nhân kinh tế 2 (tạo ra 2 áp lực nói trên) làm cho việc mong muốn kết hôn và sinh con giảm, HÌNH 5.

Mặc dù ý thức xã hội truyền thống về gia đình: ”Gia đình là có ích cho bản thân, là quan trọng, có gia đình và có con là hạnh phúc” đã tồn tại hàng nghìn năm, vẫn tiếp tục chi phối xã hội Nhật Bản giai đoạn tăng tốc phát triển kinh tế, 1970 - 1995, HÌNH 1 và HÌNH 5, song các áp lực xã hội nêu trên đã làm cho mong muốn kết hôn và có con giảm ngay khi kinh tế tăng trưởng mạnh nhất, tạo nên thần kì kinh tế Nhật Bản và kết quả là TTSS đã giảm từ 1974 xuống dưới TSS thay thế và năm 1995 TTSS = 1,42, HÌNH 1. Có thể nói ý thức xã hội truyền thống về sự hữu ích và cần thiết của gia đình và có con với đời sống mỗi người luôn tạo ra lực đẩy lên trên, làm cho TTSS không giảm hoặc có thể tăng trở lại sau khi giảm, song 5 áp lực xã hội (Nguyên nhân xã hội 1) và 2 áp lực kinh tế (Nguyên nhân kinh tế 2) đã tạo ra lực đẩy TTSS xuống quá lớn, thắng lực đẩy lên của ý thức xã hội truyền thống về gia đình và có con, làm cho TTSS giảm mạnh, từ 2,1 năm 1970 xuống còn 1,42 năm 1995 và 1,26 năm 2005, HÌNH 1 và HÌNH 5.

Khi TTSS giảm dưới TSS thay thế từ 1974 thì sau đó khoảng 20 năm, khi trẻ sinh ra vào 1974 đến tuổi đi làm, thực tế số lao động được bổ sung vào nền kinh tế sẽ giảm làm cho tổng số người ở tuổi lao động giảm. Thực tế của Nhật Bản là từ 1996 tổng số lao động đã giảm liên lục. Năm 1995 có gần 87 triệu người ở tuổi lao động, năm 2022 chỉ còn gần 74 triệu, giảm 13 triệu, tương đương 15%, HÌNH 3. Do đặc điểm văn hóa mà Chính phủ Nhật Bản không thực hiện chính sách sử dụng người nhập cư để bù đắp số lao động bị giảm (Nguyên nhân chính sách 3, HÌNH 5). Hậu quả này của việc TTSS dưới TSS thay thế, là cung lao động giảm (Nguyên nhân kinh tế 1, HÌNH 5).

Giai đoạn 1960 - 1980, số người cao tuổi còn ít (1960: 5,4 triệu, 1970: 7,4 triệu, 1980: 10,86 triệu - chỉ chiếm 9,5% dân số), kinh tế tăng trưởng mạnh, các chính sách chăm lo người cao tuổi (từ 65 tuổi trở lên) được thiết kế bao phủ toàn diện và có chất lượng, là một điều kiện quan trọng làm cho tuổi thọ người Nhật ngày càng cao, đứng đầu thế giới và chưa gây áp lực lớn về chi ngân sách.

Tuy nhiên từ sau 1980 trở đi, số người cao tuổi tăng nhanh (1990: 13 triệu, 2000: 22,5 triệu, 2010:30,2 triệu, 2020: 37,3 triệu - chiếm 29,58% dân số) (Nguyên nhân xã hội 4, HÌNH 5), làm tăng rất mạnh ngân sách để chăm lo người cao tuổi. Trong hoàn cảnh thu ngân sách từ sau 1990 không tăng, HÌNH 4, và nhu cầu chi để chăm lo người cao tuổi tăng mạnh, chính phủ không có nguồn để tăng chi cho giáo dục, KHCN, công trình công cộng (Hậu quả kinh tế 1, HÌNH 5).

 Năm 1990 chi ngân sách cho giáo dục, KHCN và công trình công cộng là 11,3 ngàn tỉ Yên, sau 31 năm, năm 2021 là 11,5 ngàn tỉ Yên (tăng danh nghĩa gần 1,8%). Một hậu quả của việc này là sau 1995, năng suất lao động trì trệ, HÌNH 6. Năng suất lao động bình quân 25 năm, 1996 - 2020 là 73.600 ƯSD/lao động, chỉ bằng 89% năng suất lao động 83.000 USD/lao động năm 1995, HÌNH 6. Đây là Hậu quả kinh tế 2, HÌNH 5.

Theo Tổ chức sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO) năm 2022, trong 10 nước dẫn đầu xếp hạng chỉ số Đổi mới sáng tạo toàn cầu không có Nhật Bản, Trung Quốc xếp thứ 11. Mỹ và Trung Quốc mỗi nước có 100 cụm Khoa học công nghệ hàng đầu, Đức có 10 cụm, Nhật Bản có 5 cụm [13]. Trong 7 nước G7 năng suất lao động của Nhật Bản luôn thấp nhất suốt 50 năm qua và năm 2022 đứng thứ 23 trong số 36 nước OECD. Năm 2000 năng suất lao động của Nhật Bản bằng 70% của Mỹ, năm 2010 bằng 65% và 2020 bằng 60% [15].

Năng suất lao động trì trệ và cung lao động giảm dẫn đến Hậu quả kinh tế 3, HÌNH 5: GDP, GDP/người trì trệ, HÌNH 1 và HỈNH 3, thu ngân sách giảm, HÌNH 4, làm mất cân đối thu - chi ngân sách càng tăng, ngân sách không có nguồn để tăng chi hỗ trợ gia đình và trẻ em, làm cho các chương trình của chính phủ nhằm tăng TTSS kém hiệu quả kéo dài (Nguyên nhân chính sách 4, HÌNH 5) và buộc chính phủ phải vay nợ công để chi trả, HÌNH 4. Năm 1991 tỉ lệ nợ công của Nhật Bản là 62% GDP (của Mỹ là 58% GDP), năm 2000 là 135% (vượt 100% GDP, của Mỹ là 55% GDP), năm 2010 là 205% (vượt 200% GDP, của Mỹ là 90% GDP), năm 2020 vưọt 250% GDP (của Mỹ là 129% GDP), HÌNH 4. Nhật Bản là nưóc có tỉ lệ nợ công cao nhất trong các nước phát triển trên thế giới.

 Việc GDP và GDP/người từ 1996 trì trệ, xu hướng là giảm, HÌNH 1 và 3, vừa có nguyên nhân trực tiếp là Nguyên nhân kinh tế 1 (cung lao động giảm), vừa có nguyên nhân gián tiếp là Nguyên nhân xã hội 4 (số người cao tuổi tăng nhanh) gây ra Hậu quả kinh tế 1 và 2, HÌNH 5. Nguyên nhân gián tiếp của 2 hiện tượng này là 2 Nguyên nhân chính sách: không chấp nhận người nhập cư để bù đắp thiếu lao động (Nguyên nhân chính sách 3) và chính sách chăm lo người cao tuổi rất tốt (Nguyên nhân chính sách 2, HÌNH 5), gây tốn kém ngân sách lớn khi số người cao tuổi tăng nhanh 1980 - 2020.

Nguyên nhân chính sách 4, HÌNH 5, làm cho mong muốn kết hôn và có con trong xã hội ngày càng giảm, từ đó làm cho số trẻ được sinh ra hàng năm càng giảm, TTSS không thể tăng mà xu hướng là giảm và ổn định ở mức rất thấp, Hậu quả xã hội 1 và 2, HÌNH 5.

Nếu như ở giai đoạn đầu, 1960 - 1995, khi kinh tế tăng trưởng ngày càng cao, HÌNH 1, song các áp lực cồng việc và duy trì gia đình (Nguyên nhân xã hội 1) và tỉ lệ phụ nữ đi làm gia tăng (Nguyên nhân xã hội 2), HÌNH 5, đã làm TTSS giảm, từ 2,1 năm 1970 xuống còn 1,42 năm 1995, thì từ sau 1995, khi kinh tế trì trệ, số người già ngày càng tăng đã xuất hiện thêm. Nguyên nhân kinh tế 1 và Nguyên nhân chính sách 4, HÌNH 5, tạo thêm sức ép làm cho mong muốn lập gia đình và có con tiếp tục giảm (Hậu quả xã hội 1). Nguyên nhân kinh tế 1 và Nguyên nhân chính sách 4 làm giảm sút mong muốn kết hôn, có con, làm TTSS giảm bền vững suy cho cùng lại xuất phát chính từ hậu quả của TTSS thấp kéo dài như đã phân tích ở trên (Hậu quả xã hội 2, HÌNH 5). Tức là TTSS thấp, kéo dài tự nó sẽ gây ra các hậu quả có tác dụng là các nguyên nhân mói, Nguyên nhân kinh tế 1 và 2 và Nguyên nhân chính sách 4, tiếp tục tạo áp lực làm cho TTSS thấp bền vững.

TTSS năm 1995 là 1,42, năm 2022 là 1,26, và Nhật Bản đã dự báo TTSS năm 2070 là 1,36. Chính 3 nguyên nhân mới này làm cho các nỗ lực của chính phủ tăng TTSS càng thêm khó khăn, kém hiệu quả. Năm 2021 nước Nhật có 501.116 kết hôn được đăng kỷ, chỉ bằng 50% số kết hôn hàng năm thời kì 1970 - 1979. Khi xu hướng không muốn kết hôn tăng, số người độc thân tăng, thì thị trường ở Nhật Bản đã phản ứng “tích cực” với nhu cầu mới này: Xuất hiện các căn hộ siêu nhỏ đề cho người độc thân ở, xuất hiện dịch vụ cung cấp thức ăn nhanh đóng gói hợp lý cho người độc thân, các cửa hàng và thị trường dụng cụ tình dục phát triển và được dự báo tăng với tốc độ hơn 10%/năm (trong khi dân số giảm và ngày càng già) và giá trị mua bán ở thị trường này tăng gần 900 triệu USD từ 2022 - 2027 [12]. Những dịch vụ được thị trường thúc đẩy này có tác dụng “khuyến khích ” sống dộc thân, chừng mực nào đó cũng cỏ thể coi là nguyên nhân kỉnh tế làm giảm mong muốn kết hôn (Nguyên nhân kinh tế 3, HÌNH 5).

Khi xu hướng gia đình 2 con trở lên ngày càng giảm, gia đình 1 con và không có con tăng, thì trẻ sinh ra trong các gia đình 1 con (chiếm khoảng 50% số trẻ mới sinh) sẽ thiếu giao tiếp với trẻ cùng tuổi khác giới. Hậu quả là khi trưởng thành, kĩ năng giao tiếp hạn chế, cần tìm bạn đời để kết hôn, chúng khá lúng túng, vì vậy ngại tìm hiểu, tiếp xúc người khác giới. Điều này lại giảm mong muốn kết hôn và có con (Nguyên nhân xã hội 3, HÌNH 5). Xu hướng này dần phổ biến đến mức hiện nay, không phải người ở tuổi kết hôn sử dụng các dịch vụ tiếp xúc, kết nỗi để tìm bạn đời mà chính cha mẹ của họ sử dụng dịch vụ này đế tìm bạn đời cho con họ [11].

5 áp lực khi làm việc và duy trì gia đình (Nguyên nhân xã hội 1) dẫn tới giảm sút mong muốn kết hôn và có con (Hậu quả xã hội 1), HÌNH 5, bắt nguồn từ Nguyên nhân chính sách và Nguyên nhân văn hóa truyền thống về gia đình. Có thể nhận thấy, trong giai đoạn tăng tốc phát triển kinh tế 1960 - 1995, đưa nước Nhật trở lại một cường quốc kinh tế, hoạt động của chính phủ và bầu không khí xã hội là “tất cả vì tăng trưởng kinh tế đất nước và lợi nhuận của doanh nghiệp ”, việc bảo vệ và phát triển gia đình không phải là mục tiêu (cao nhất), Nguyên nhân chính sách 1, HÌNH 5. Do đó 5 áp lực khi làm việc và duy trì gia đình ngày càng tăng, làm cho mong muốn kết hôn và có con giảm, TTSS giảm mạnh. Quan niệm truyền thống về gia đình và có con (là cần thiết, là hạnh phúc) có tác dụng thúc đẩy kết hôn và sinh con, song quan niệm truyền thống về vai trò người vợ là người chăm sóc chủ yếu con cái, người làm việc nhà chủ yếu, người chăm sóc cha mẹ chồng, còn người chồng phải làm việc ngoài gia đình đã ảnh hưởng tiêu cực đến mong muốn lập gia đình và cỏ con. Đây là Nguyên nhân văn hóa truyền thống về gia đình, HÌNH 5.

Khi TTSS thấp dưới TSS thay thế hơn 25 năm (1974 - 2000 - 2023) sẽ dẫn tới hậu quả xã hội là tỉ lệ người trẻ trong xã hội giảm, tỉ lệ người cao tuổi tăng, thì thành phần các cơ quan lập pháp sẽ giảm số người trẻ và tăng số người cao tuổi, HÌNH 5 [4]. Điều này dẫn đến hậu quả chính sách là các vấn đề liên quan đến lợi ích của người trẻ, tương lai lâu dài của đất nước như kết hôn, gia đình, nuôi dạy con, nguy cơ dân số đất nước teo lại và tự tiêu vong, ít được quan tâm đúng mức trong các thảo luận và nghị quyết, luật mà các cơ quan lập pháp trung ương và địa phương thông qua, còn việc chăm lo cho người cao tuổi dược bảo vệ mạnh mẽ (Hậu quả chính sách 2, HÌNH 5).

Cũng như ở các nước thu nhập cao ở Châu Âu và Mỹ, ở Nhật Bản việc kết hôn và có con được coi là tự do cá nhân, không liên quan đến trách nhiệm xã hội của công dân. Đây chính là một nguyên nhân chính sách dẫn đến người dân không thấy trách nhiệm của mình với tồn vong của dân tộc: Nếu phụ nữ không sinh bình quân đủ 2,1 con thì dân tộc sẽ tự tiêu vong, Nguyên nhân chính sách 6, HÌNH 5.

Thực tế 50 năm TTSS dưới TSS thay thế ở Nhật Bản (1974 - 2023), dự báo TTSS đến 2070 là 1,36 và kết quả dự bảo của các nhà khoa học Nhật Bản là dân số năm 2100 giảm còn khoảng 50 triệu người, năm 2200 còn khoảng 10 triệu người, năm 2350 còn khoảng 1 triệu người và năm 3000 chỉ còn 62 người đã làm rõ một sự thật:

Việc kết hôn và sinh con sẽ quyết định sự tồn vong của đất nưóc. số con mà các gia đình lựa chọn sẽ không còn chỉ là quyền riêng tư mà sẽ quyết định sự tiêu vong của dân tộc, dù ở Châu Á, Châu Âu hay Châu Mỹ.

Theo các kết quả điều tra xã hội học ở Nhật Bản cho thấy: Ý thức xã hội truyền thống về gia đình từ 2015 đến nay đang có thay đổi cơ bản: Từ quan niệm truyền thống hàng ngàn năm “gia đình là có ích cho bản thân, là quan trọng, có gia đình và có con là hạnh phúc” đã trở thành “gia đình gây phiền toái, bất lợi cho bản thân, gia đình và có con không quan trọng” trong một bộ phận ngày càng gia tăng của người dân, như chính phủ Nhật Bản đã nhận định năm 2022 [7], Nguyên nhân ý thức xã hội về gia đình thay đổi, HÌNH 5. Theo thời gian (giai đoạn 2020 - 2100) nguyên nhân này sẽ kéo giảm ngày càng mạnh mong muốn kết hôn và có con trong xã hội.

Ngoài Nguyên nhân chính sách 6, HÌNH 5, một nguyên nhân khác của việc hình thành quan niệm thay đổi như vậy về gia đình và có con hiện nay là sự kém hiệu quả của các chương trình hỗ trợ gia đình và trẻ em của chính phủ kéo dài đã hơn 20 năm (2000 - 2023), thu ngân sách không tăng hơn 30 năm, nợ công tăng cao, vượt ngưỡng 100% GDP đã 25 năm, làm cho người dân không còn niềm tin là chính phủ có thể đưa ra các chương trình hỗ trợ gia đình và trẻ em mới, có tác dụng hơn hẳn các chương trình trước. Đây chính là Hậu quả chính sách 1, HÌNH 5. Ngoài ra còn 1 nguyên nhân nữa của việc thay đổi quan niệm xã hội về gia đình và sinh con là do chính phủ Nhật Bản đã không đề cập kịp thời, đúng mức nguy cơ dân tộc tự tiêu vong khi TTSS thấp kéo dài 100 năm dưới TSS thay thế, Nguyên nhân chính sách 5, HÌNH 5, làm cho người dân không thấy tầm quan trọng của việc mỗi phụ nữ sinh đủ 2 con với tồn vong của đất nước.

Từ Mô hình quan hệ nhân quả tổng quát của tình trạng TTSS thấp 50 năm, kinh tế trì trệ 30 năm và nguy cơ tự tiêu vong sau 300 năm, HÌNH 5, ta rút ra được sơ đồ các yếu tố thúc đẩy tăng và kéo giảm Tổng tỉ suất sinh ở Nhật Bản 1970 - 2070, HÌNH 7.

Theo đó “Ý thức xã hội gia đình là có ích, là quan trọng, có gia đình và có con là hạnh phúc “và” Các chương trình, chính sách của chính phủ hỗ trợ gia đình và trẻ em” là 2 yếu tố có tác dụng trực tiếp thúc đẩy mong muốn kết hôn và có con, từ đó làm Tổng tỉ suất sinh tăng. Còn 7 yếu tố khác có tác dụng làm giảm mong muốn kết hôn và có con, kẻo giảm TTSS lâu dài. 7 yếu tố này không xuất hiện và tác dụng cùng lúc ngay từ đầu.

Giai đoạn đầu của tăng trưởng kinh tế Nhật Bản, 1960 - 1980, áp lực công việc và duy trì cuộc sống gia đình (Nguyên nhân xã hội 1) và việc phụ nữ đi làm nhiều hơn trong bối cảnh này (Nguyên nhân xã hội 2) là 2 nguyên nhân làm giảm mong muốn kết hôn và có con, HÌNH 5 và HINH 7, dẫn đến TTSS đã giảm từ 2,1 năm 1970 xuống còn 1,76 năm 1985. Cũng trong thời kì này, các phương pháp và phương tiện tránh thai trở nên phổ biến, dễ tiếp cận, nên giảm số trường hợp có thai không mong muốn, qua đó cũng làm giảm Tổng tỉ suất sinh (Nguyên nhân xã hội 6, HÌNH 5 và HÌNH 7), song sau năm 1985, yếu tố này không có tác dụng làm giảm số trẻ được sinh ra vì về cơ bản số trẻ sinh ra là do mong muốn có con của người mẹ quyết định.

Từ 1996 trở đi, khi kinh tế trì trệ kéo theo tiền lương trì trệ và việc làm bấp bênh, tạo ra áp lực kỉnh tế làm giảm mong muốn có con và giảm Tổng tỉ suất sinh (Nguyên nhân kinh tế 2, HÌNH 5 và HÌNH 7).

Cũng từ thời kì này, các chương trình, chính sách hỗ trợ gia đình và trẻ em từ 1990 ít tác dụng, làm giảm mong muốn kết hôn và có con, làm TTSS giảm (Nguyên nhân chính sách 4, HÌNH 5 và HÌNH 7). Kết quả là cùng với Nguyên nhân xã hội 1 và Nguyên nhân xã hội 2 đã có từ 1985, HÌNH 5 và HỈNH 7, TTSS đã giảm xuống còn 1,36 năm 2000, HÌNH 7.

Từ năm 2000, xuất hiện thêm 2 yếu tố mới làm giảm TTSS. Sau 25 năm TTSS dưới TSS thay thế (1974) số trẻ là con 1 trong các gia đình ngày càng tăng, khi ở tuổi trưởng thành kỹ năng giao tiếp người khác giới bị hạn chế, nên ngại lập gia đình (Nguyên nhân xã hội 3, HÌNH 5 và HÌNH 7). Sự ra đời của thị trường cảc dịch vụ phục vụ người độc thân, từ năm 2000, có tác dụng tiêu cực đến việc thúc đẩy kết hôn và sinh con (Nguyên nhân kinh tế 3, HÌNH 5 và HÌNH 7). Hai yếu tố mới này cùng với 4 yếu tố khác đã có tác dụng từ trước, làm TTSS tiếp tục giảm, năm 2005 TTSS = 1,26, HÌNH 7.

Đến giai đoạn sau 2015, sự tồn tại hơn 10 năm của tất cả 6 yếu tố trực tiếp cản trở kết hôn, có con nói trên, sự không hiệu quả của các chương trình, chính sách hỗ trợ của chính phủ hơn 30 năm (từ 1990) và trì trệ kinh tế hơn 25 năm (từ 1996) đã dẫn đến sự ra đời yếu tố cản trở kết hôn và sinh con mới. Ỷ thức xã hội về gia đình thay đỗi ở một bộ phận người dân: gia đình không có ích cho bản thân, gia đình và có con là không quan trọng. Sự thay đổi ý thức này có tác dụng mạnh đến việc làm TTSS giảm một cách bền vũng. Mặc dù trong 10 năm, 2005 - 2015, TTSS có tăng nhẹ từ 1,26 lên 1,45, HÌNH 1, dưới tác động của các chương trình, chính sách hỗ trợ gia đình và trẻ em mới của chính phủ, song 7 năm sau, TSS lại giảm về mức thấp nhất 1,26 của năm 2005, HÌNH 1 và HÌNH 7. Có thể hình dung TTSS như một cái phao trên mặt nước TTSS = 2,1, HÌNH 7. Năm 1970, tác dụng thúc đẩy tăng TTSS của 2 yểu tố “Ý thức xã hội về gia đình và Các chương trình, chính sách hỗ trợ của chính phủ” và tác dụng giảm TTSS của 3 yếu tố Nguyên nhân xã hội 1, Nguyên nhân xã hội 2 và Nguyên nhân xã hội 6 ở trạng thải cân bằng, nên TTSS = 2,1, HÌNH 7. Tuy nhiên sau 1970, 3 yếu tố làm giảm TTSS tiếp tục gia tăng về cường độ, làm mất cân bằng với 2 yếu tố thúc đẩy tăng TTSS. Kết quả là TTSS giảm và năm 1985 TTSS = 1,76, HÌNH 7. Phao TTSS đã bị kéo chìm sâu dưới TTSS thay thế.

Từ sau đỉnh cao tăng trưởng kinh tế năm 1995, người dân lại chịu thêm áp lực kinh tế (GDP trì trệ, tiền lương tăng rất ít, việc làm bấp bênh) - Nguyên nhân kinh tế 2 (HÌNH 5 và HÌNH 7) có tác dụng kéo giảm TTSS, cùng với việc các chương trình hỗ trợ gia đình và trẻ em của chính phủ từ sau 1990 ít hoặc không có tác dụng (Nguyên nhân chính sách 4) làm cho TTSS năm 2000 chỉ còn 1,36, HINH 7. Đến giai đoạn sau năm 2000 xuất hiện thêm 2 nhóm yếu tố mới, tiếp tục kéo giảm TTSS (Nguyên nhân xã hội 3 và Nguyên nhân kinh tế 3, HÌNH 5 và HÌNH 7), làm TTSS năm 2005 thấp kỷ lục là 1,26, HÌNH 1 và HÌNH 7. Và đến giai đoạn sau 2015 xuất hiện thêm 1 yếu tố mới làm giảm TTSS, đó là sự thay đổi ý thức xã hội về gia đình: gia đình không có ích cho bản thân, gia đình và có con là không quan trọng, HÌNH 5 và HÌNH 7. Kết quả là năm 2022 TSS = 1,26, bằng mức thấp kỷ lục năm 2005, HÌNH 1 và HÌNH 7. Phao TTSS tiếp tục bị giữ chìm sâu dưới mức TSS thay thế.

Như vậy trong hơn 60 năm, 1960 - 2022, chỉ có 2 yếu tố thúc đẩy tăng TTSS, HÌNH 6, như 2 quả bóng bay kéo TTSS lên. Nhung quả bóng bay “Các chương trình, chính sách của chính phủ hỗ trợ gia đình và trẻ em” ngày càng kém tác dụng vì nguồn ngân sách của chính phủ Nhật chi cho mục đích này quá thấp (tính theo tỉ lệ % GDP thì chỉ bằng 61% mức chi bình quân của các nước OECD và chỉ bằng 41% mức chi của Pháp) và quả bóng bay “Ý thức xã hội gia đình có ích, là quan trọng, có gia đình và có con là hạnh phúc” thì ngày càng yếu đi, thậm chí sau 2015 một bộ phận người dân đã thay đổi mạnh ý thức xã hội này (gia đình không có ích cho bản thân, có gia đình và có con là không quan trọng). Còn các yếu tố khác làm giảm TTSS, HÌNH 7, như những quả tạ kéo phao TTSS chìm xuống, mà theo thời gian, số lượng các quả tạ này lại tăng thêm: Trước năm 1995 có 2 quả tạ (Nguyên nhân xã hội 1 và 2), sau năm 1995 thêm 2 quả tạ (Nguyên nhân kinh tế 2 và nguyên nhân chính sách 4), sau năm 2000 thêm 2 quả tạ (Nguyên nhân xã hội 3 và Nguyên nhân kinh tế 3) và sau năm 2015 thêm một quả tạ nữa (Ý thức xã hội về gia đình thay đổi), HINH 7. Tức là từ 2015 trở đi (20 năm sau khi tăng trưởng kinh tế đạt đỉnh cao) thì luôn tồn tại 7 quả tạ kéo TTSS giảm, trong khi 2 quả bóng bay kéo TTSS lên thì ngày càng yếu (Mô hình Phao TTSS vói 2 quả bóng bay và 7 quả tạ, HÌNH 7). Kết quả là phao TTSS bị kéo giữ ở mức rất thấp, bình quân giai đoạn 1995 - 2022 TSS là 1,366, năm 2022 là 1,26, HÌNH 1 và HÌNH 7.

 Đáng lưu ý là trong khi ban đầu, 1960 - 1975 - 1995, chỉ có 2 Nguyên nhân xã hội 1 và 2, HÌNH 5 và HÌNH 7, là 2 quả tạ làm giảm mong muốn kết hôn và sinh con, kéo TTSS xuống dưới TSS thay thể (giai đoạn 1960 - 1985 còn có Nguyên nhân xã hội 6, HÌNH 5 và HÌNH 7), thì khi TTSS đã thấp dưới TSS thay thế đủ lâu, hơn 20 năm (1974 - 1995), thì nó lại gây ra các hậu quả khác: thiếu lao động (Nguyên nhân kinh tế 1), thanh niên là con một thiếu kĩ năng giao tiếp người khác giới cùng độ tuổi (Nguyên nhân xã hội 3), tỉ lệ người trẻ trong các cơ quan lập pháp thấp (Hậu quả xã hội 3), HÌNH 5. Các hậu quả này đến lượt nó lại là nguyên nhân gây ra các hậu quả khác: tiền lương trì trệ, việc làm bấp bênh (Nguyên nhân kinh tế 2), các chương trình hỗ trợ gia đình và trẻ em của chính phủ ít hoặc không tác dụng (Nguyên nhân chính sách 4), thị trường dịch vụ độc thân phát triển (Nguyên nhân kinh tế 3) và ý thức xã hội về gia đình thay đổi, HÌNH 5.

Tức là 2 quả tạ xã hội ban đầu (Nguyên nhân xã hội 1 và 2), khi phát huy tác dụng đủ lâu (TTSS dưới TSS thay thế hơn 20 năm) đã tạo ra 5 quả tạ khác:

• 2 quả tạ kinh tế (Nguyên nhân kinh tế 2 và 3)
• 2 quả tạ xã hội (Nguyên nhân xã hội 3 và ý thức xã hội về gia đình thay đồi)
• 1 quả tạ chính sách (Nguyên nhân chính sách 4), Hình 5 và HÌNH 7.

Đây chính là cơ chế rất đặc biệt: Cơ chế xã hội - kinh tế - chỉnh sách của hiện tượng TTSS thấp bền vững ở Nhật Băn đã 50 năm (1974 - 2020), mặc dù chính phủ đã hơn 30 năm thực hiện các chương trình, chính sách khuyến khích kết hôn và sinh con (1990 - 2020) và được dự báo sẽ thấp bền vững 50 năm nữa (2020 - 2070).

Nếu không có các giải pháp chính sách đột phá và có sự đồng thuận xã hội cao để thực hiện các chính sách đột phá này thì hai quả bóng bay “bị xì hoi” không thể thắng được lực kéo xuống của 7 quả tạ . Không thể nâng đưọc TSS một cách đáng kể, bền vững, như Viện Nghiên cứu Dân số và Chính sách an ninh xã hội Nhật Bản đã dự báo: năm 2070 TSS sẽ khoảng 1,36 và như Giáo sư Noribo O. Tsuya, Đại học Keio, Tokyo năm 2017 đã nhận định: “Tỉ suất sinh thấp ở Nhật Bản - không thấy khả năng chấm dứt”. Nguy cơ nước Nhật tự tiêu vong sau 300 năm khó tránh khỏi, HÌNH 2.

Với Mô hình quan hệ nhân quả tổng quát tình trạng TTSS thấp 50 năm, kinh tế trì trệ 30 năm và nguy cơ tự tiêu vong sau 300 năm, HINH 5, và Mô hình Phao TTSS với 2 quả bóng bay và 7 quả tạ của Nhật Bản, HÌNH 7, chúng ta có thể thiết kế hệ thống các giải pháp cần thực hiện từ 2025 để phục hồi tăng trưởng kinh tế sau 2030, tăng đáng kể TTSS sau 2070 và tránh đưọc sự sụp đổ Tháp dân số Nhật Bản sau 100 năm (dân số 2020 ỉà 126 triệu, dự báo 2120 là 40 triệu), HÌNH 2.

 8 nhóm giải pháp để có thể đạt được các mục tiêu này là: thay đổi một cách căn bản các nội dung của các Nguyên nhân chính sách 1,3,4,5,6 và quan niệm văn hóa truyền thống về vai trò của vợ và chồng cũng như quyết liệt khắc phục Hậu quả xã hội 3 và Hậu quả chính sách 2, HÌNH 5. Đây là điều kiện tiên quyết để có thể tạo ra sự thay đổi có tính cách mạng cho giai đoạn 2025 - 2070. Điều này đòi hỏi một sự tự đánh giá sâu sắc, thắng thắn và sự đồng thuận toàn xã hội của chính phủ, các doanh nghiệp và người dân ./.

(Hết)

GS.TS Nguyễn Thiện Nhân

Tài liệu tham khảo

1. Anthony Browne, Richard Reeves. “Just 500 Japanese. An empty Europe. The world is dying out.”, The Guardian, 8.9.1999
2. Thor Svanholm. “A world without youth.”, Farsight, April 28, 2023
3. Noriko o. Tsuya. “Low Fertility in Japan - No End in Sight.”, Asia Pacific issues, June 2017
4. The Economist Intelligence Unit 2018: “Fertile ground: How can Japan raise its fertility rate.”
5. Deutsche Welle (DW). “Japan to channel billions of dollars into raising birth rate.”, 1.6.2023
6. Resonate. “Doomsday clock shows when Japan will become extinct.”, 9.9.2016
7. Julian Ryall. “Why are young Japanese rejecting marriage.”, DW, 24.6.2022
8. The Economist. “Global fertility has collapsed, with profound economic consequences”, 1.6.2023
9. The Economist “A small town in Japan doubles its fertility rate.”, 9.1.2018
10. E. Yosuka. “Inside the Japanese town that pays cash for births.”, CNN Business, 3.2.2019
11. Chris Lau, Junko Fukutome. “In Japan, the young find dating so hard their parents are doing it for them.”, CNN World, 3.9.2023
12. Technavio. “Sex Toys Market in Japan to Grow by USD 896.56 million from 2022 to 2027”, www.prnewswire.com/news-releases.
13. Tổ chức sở hữu trí tuệ Thế giới (WIPO). “GII 2022 results”, www.wipo.int M.Noriko O.Tsuya, Minja Kim Choe and Feng Wang. “Convergence to Very Low
14. Fertility in East Asia: Processes, Causes, and Implications.”, springer 2019.

15. “Japan's Productivity Ranks Lowest Among G7 Nations for 50 Straight Years.”, www.nippon.com, 6.1.2022.