Cuộc xung đột tại Ukraine khiến chuỗi cung ứng lương thực ở nước này có nguy cơ sụp đổ. (Ảnh: AFP/TTXVN)
Hệ thống an ninh lương thực toàn cầu vốn đã phải chịu ảnh hưởng tiêu cực của tình trạng biến đổi khí hậu ngày một gia tăng, tiếp đến là sự tàn phá bởi đại dịch Covid-19 thì nay lại tiếp tục gánh chịu hệ lụy từ cuộc khủng hoảng Nga-Ukraine. Theo dự báo, đến cuối năm 2022, có tới 44 triệu người ở 38 quốc gia phải chịu tình trạng khẩn cấp về mất an ninh lương thực. Đây là một thách thức không nhỏ đối với các nỗ lực xóa đói, giảm nghèo của Liên hợp quốc.
Tình trạng khan hiếm và giá lương thực tăng cao
Theo báo cáo mới đây của Chương trình Lương thực thế giới (WFP), người dân ở Nam Sudan, Yemen và các vùng phía Bắc của Ethiopia, Nigeria đang gặp nguy hiểm đặc biệt do thiếu lương thực. Số người dân ở Afghanistan phải sống trong tình trạng đói nghèo cũng sẽ tăng mạnh trong thời gian tới… Ước tính đến cuối năm 2022, có 44 triệu người ở 38 quốc gia phải chịu tình trạng khẩn cấp về mất an ninh lương thực.
Tại châu Phi, ngành nông nghiệp vốn là trụ cột của nền kinh tế khu vực, đóng góp 23% tổng sản phẩm nội địa (GDP) và 49% việc làm, đã bị ảnh hưởng nặng nề bởi các làn sóng Covid-19. Theo một khảo sát của Tổ chức nhân đạo phi chính phủ Heifer International, vào tháng 8/2021, 40% tổ chức nông nghiệp ở châu Phi buộc phải tạm thời đóng cửa do đại dịch, 36% doanh nghiệp thiếu vốn để khởi động lại sản xuất, kinh doanh nông sản...
Trong những tuần gần đây, nông nghiệp châu Phi lại nhận thêm tín hiệu xấu khi cuộc khủng hoảng ở Ukraine tạo nguy cơ đe dọa an ninh lương thực đối với lục địa này. Chủ tịch Ngân hàng Phát triển châu Phi (AfDB) Akinwumi Adesina cho biết, rủi ro là đặc biệt nghiêm trọng khi có khoảng 283 triệu người dân châu Phi vốn đã rơi vào nạn đói trước khi xảy ra xung đột Nga-Ukraine. Các biện pháp trừng phạt áp đặt lên Nga đã làm gián đoạn hoạt động xuất khẩu ngũ cốc, do đó làm tăng nguy cơ xảy ra một cuộc khủng hoảng lương thực lớn, vì 30% lúa mì tiêu thụ ở châu Phi đến từ Ukraine và Nga. Nhập khẩu lúa mì chiếm khoảng 90% trong tổng kim ngạch thương mại 4 tỷ USD của châu Phi với Nga và gần một nửa trong tổng số 4,5 tỷ USD kim ngạch thương mại của lục địa này với Ukraine.
Theo Trung tâm Phát triển toàn cầu (CGDEV), kể từ khi xảy ra xung đột tại Ukraine, giá các loại lương thực đã bắt đầu tăng cao hơn cả mức ghi nhận trong thời kỳ tăng giá đột biến vào năm 2007 và 2010. Đặc biệt, giá lúa mì giao dịch tại Chicago (Mỹ) đã tăng gần 3%, mức tăng cao nhất kể từ cuộc khủng hoảng lương thực toàn cầu năm 2008. Giá ngô cũng đang giao dịch gần mức cao nhất kể từ năm 2012, trong khi dầu đậu nành và dầu cọ đã đạt kỷ lục. Tình trạng này khiến một số chính phủ đã phải chi tiêu nhiều hơn cho trợ cấp lương thực.
CGDEV dự báo, giá cả các mặt hàng lương thực và năng lượng tăng đột biến trong thời gian gần đây có thể đẩy hơn 40 triệu người trên thế giới vào tình trạng nghèo cùng cực. Giám đốc Chương trình Lương thực thế giới (WFP) của Liên Hợp Quốc David Beasley cho rằng, các nước khu vực Sahel ở châu Phi, Syria, Jordan, Liban có nguy cơ đối mặt với nạn đói, kéo theo làn sóng di cư và nhiều bất ổn xã hội.
Những nguyên nhân đe dọa an ninh lương thực
Theo các chuyên gia, nguyên nhân gây khủng hoảng lương thực trước tiên là do những thay đổi về lượng mưa, nhiệt độ hay việc gia tăng các hiện tượng thời tiết cực đoan liên quan đến biến đổi khí hậu. Những yếu tố này đã ảnh hưởng tới sản lượng sản xuất lương thực toàn cầu.
Các loại thực phẩm phổ biến, trong đó có ngô, lúa mì và gạo được trồng với số lượng ngày càng ít hơn và xu hướng này sẽ còn tiếp tục đến năm 2035. Biến đổi sinh thái, ô nhiễm nghiêm trọng cũng tác động đến môi trường đánh bắt cá và đe dọa sinh kế, cũng như an ninh lương thực. Đáng chú ý, biến đổi khí hậu còn có thể làm giảm dinh dưỡng của các loại thực phẩm, cũng là mối đe dọa với an ninh lương thực.
Ngoài những gián đoạn do nguyên nhân bắt nguồn từ biến đổi khí hậu, thì những vấn đề liên quan đến chi phí cũng có thể khiến an ninh lương thực trở nên bất ổn. Dữ liệu từ Liên hợp quốc cho thấy, giá lúa mì và lúa mạch toàn cầu đã tăng 31% trong năm 2021. Giá dầu hạt cải và dầu hướng dương tăng hơn 60%. Nhu cầu cao và giá khí đốt tự nhiên biến động cũng làm tăng chi phí phân bón. Giá urê, một loại phân đạm quan trọng, đã tăng hơn ba lần trong vòng một năm qua.
Bên cạnh đó, sự gián đoạn trong sản xuất nông nghiệp ở Nga và Ukraine do chiến sự cũng là nguyên nhân có thể làm trầm trọng thêm tình trạng mất an ninh lương thực toàn cầu. Hiện tại, Nga là nhà xuất khẩu lúa mì lớn nhất thế giới, trong khi Ukraine đứng thứ 5. Cả hai nước xuất khẩu 19% nguồn cung lúa mạch, 14% lúa mì và 4% ngô của thế giới, chiếm hơn 1/3 lượng ngũ cốc xuất khẩu toàn cầu. Nga và Ukraine cũng là những nhà cung cấp hạt cải dầu hàng đầu và chiếm 52% thị trường xuất khẩu dầu hướng dương của thế giới. Vì thế, các nước phụ thuộc vào nguồn cung lúa mỳ của Nga và Ukraine sẽ chịu tác động nghiêm trọng bởi sự gián đoạn cung ứng. Thêm nữa, Nga và Ukraine cũng là nhà cung cấp phân bón hàng đầu thế giới. Xung đột có thể khiến cho các hoạt động nông nghiệp của hai nhà xuất khẩu những mặt hàng thiết yếu trên bị gián đoạn nghiêm trọng. Điều này đặc biệt tác động đến khoảng 50 quốc gia phụ thuộc vào Nga và Ukraine về nguồn cung lúa mì. Nhiều nước trong số này là các nước kém phát triển nhất hoặc các nước có thu nhập thấp, thiếu lương thực, ở Bắc Phi, châu Á và một số nơi khác. Nhiều quốc gia châu Âu và Trung Á nhập khẩu hơn 50% lượng phân bón từ Nga.
Thực tế, hệ lụy từ các biện pháp trừng phạt cứng rắn của Mỹ và phương Tây đối với Nga đã khiến giá năng lượng tại châu Âu tăng cao kỷ lục. Giá khí đốt tăng mạnh buộc công ty sản xuất phân bón Yara International (Na Uy) phải cắt giảm sản lượng amoniac và urê ở châu Âu xuống còn 45% công suất. Chính việc giảm bớt hai thành phần thiết yếu trong sản xuất nông nghiệp này có thể sẽ tác động mạnh đến nguồn cung lương thực toàn cầu.
Theo ước tính của FAO, cuộc xung đột ở Ukraine làm trầm trọng thêm tình trạng suy dinh dưỡng trên toàn cầu, giá lương thực và thực phẩm quốc tế có thể tăng từ 8% đến 20%. Tổng giám đốc FAO Khuất Đông Ngọc cảnh báo khả năng gián đoạn hoạt động nông nghiệp của hai nước xuất khẩu chủ yếu này có thể khiến tình trạng mất an ninh lương thực trên toàn cầu trở nên nghiêm trọng hơn nhiều. Số lượng người suy dinh dưỡng toàn cầu có thể tăng thêm từ 8 đến 13 triệu người trong giai đoạn 2022-2023.
Cần làm gì để ngăn chặn khủng hoảng lương thực?
Trước mối lo thiếu hụt nguồn cung thực phẩm, một số quốc gia đã chuyển hướng ưu tiên thị trường nội địa và hạn chế xuất khẩu. Trong đó, Ai Cập thực hiện cấm xuất khẩu lúa mì, bột mì và các loại đậu. Còn Indonesia, nhà sản xuất dầu cọ hàng đầu thế giới cũng tuyên bố hạn chế xuất khẩu đối với mặt hàng này. Các động thái trên càng khiến tình hình phân phối lương thực trên toàn cầu thêm phức tạp.
Theo kiến nghị tháo gỡ khó khăn của FAO, các nước cần giữ cho thương mại lương thực và phân bón toàn cầu được mở, tìm nhà cung cấp thực phẩm mới và đa dạng hơn. Đồng thời, các chính phủ cần mở rộng mạng lưới an toàn xã hội để hỗ trợ các nhóm dễ bị tổn thương, và tránh các phản ứng chính sách đặc biệt nếu chưa xem xét đến tác động tiềm tàng của chúng đối với thị trường quốc tế.
FAO cũng kiến nghị cần tăng cường minh bạch thị trường và đối thoại để giúp các chính phủ và nhà đầu tư đưa ra quyết định sáng suốt khi thị trường hàng hóa nông sản có nhiều biến động.
Trong khi đó, Chủ tịch Ngân hàng Thế giới (WB) David Malpass hy vọng các nhà sản xuất trên thế giới sẽ phản ứng mạnh mẽ để tăng nguồn cung đáp ứng nhu cầu thực tế và người dân không cần phải tích trữ lương thực. Ông cũng dự báo nguồn cung năng lượng bên ngoài Nga và nguồn cung lương thực bên ngoài Nga và Ukraine sẽ tăng mạnh, qua đó giảm thiểu tác động của việc giá cả leo thang và giúp duy trì đà phục hồi kinh tế. Chủ tịch Malpass tin tưởng nguồn cung năng lượng có thể tăng nhanh hơn nguồn cung lương thực do việc điều chỉnh trong ngành nông nghiệp thường mất khoảng một năm.
Chủ tịch WB nhấn mạnh việc cần làm trong tình hình hiện nay không phải là đi mua lương thực và xăng để dự trữ, mà mỗi người dân trên thế giới cần nhận thức được rằng nền kinh tế toàn cầu hết sức năng động và sẽ phản ứng phù hợp, đảm bảo đủ nguồn cung./.
Theo TTXVN